Samenzweringen in de politiek

Hier de speech van Bo Salomons vanochtend in Den Haag bij de anti-fascistische actie- en picknickdag tegen de verheerlijking van Willem van Oranje. Zo’n 25 deelnemers en ook voorbijlopende toeristen, dagjesmensen en schoolklassen toonden interesse. Met actie wisten we een beginnende fascistische traditie van Willem-herdenkingen op het plein voor het paleis Noordeinde in de kiem te smoren. De actie duurt nog tot 21:00 uur vanavond.

Soevereinen

In april 2024 worden twee mannen opgepakt terwijl ze bezig zijn drie vuurwapens over te dragen, op een parkeerplaats in het Overijsselse Heeten. Bij hen thuis worden nog eens twaalf vuurwapens gevonden. Dit is het begin van het oprollen van de zogenaamde Common Law Nederland Earth (CLNE), een zogenaamde “soevereine militie” die als doel heeft om meerdere burgemeesters te arresteren en hen in een zogenaamd volkstribunaal te veroordelen. Eén van de mogelijke doelwitten is de burgemeester van Deventer, Ron König.

De ideologie van CLNE is dat de Nederlandse staat om de één of andere reden niet bestaat. Dat hangt meestal samen met het idee dat Nederland wordt geregeerd door een schaduwachtige, kwaadaardige elite die uit is op onderdrukking. Dat hoort bij wel meer samenzweringstheorieën, maar specifiek aan de soevereinen is dat zij geloven dat de Nederlandse staat geen “rechtsgeldige” staat is, en dat zij zich daarom niet aan de wetten van het land hoeven te houden, en nog specifieker: dat zij geen belasting hoeven te betalen.

Soevereinen bestaan al heel lang, maar het is lang geen beweging van enige betekenis geweest. Dat is iets dat we vaker zien: de ideeën achter samenzweringstheorieën zijn al heel oud, maar worden slechts door een paar individuen in leven gehouden, als een soort waakvlam.

Tot iemand olie op het vuur gooit, en voor de soevereinen waren dat zogenaamde “juridisch adviseurs”, zoals Youri P. en Ronald H. Dat hun achternaam steeds één medeklinker is, verklapt al waar dit verhaal heen gaat. Zij hadden een juridisch adviesbureau over hoe om te gaan met belastingen. In hun visie waren verkeersboetes bijvoorbeeld vrijwillige giften aan het goede doel “Nederland”, aangezien de staat volgens hen niet bestond. Zo adviseerden ze onder meer dat je je verkeersboetes van je belasting kon aftrekken als een gift aan een goed doel.

Zo zijn er nog vele tientallen ‘adviseurs’ geweest, die adviseerden over allerlei zaken. Zoals hoe je je juridisch los kon maken van de overheid, vaak via enorm complexe procedures en niet-bestaande juridische paden. Klanten konden dan, tegen betaling natuurlijk, zogenaamde “formulieren” downloaden die ze dan moesten opsturen. Websites, Facebookgroepen en Telegramgroepen gaven hele stappenplannen, waardoor procedures jaren konden duren. Het is een standaardtechniek die veel zwendelaars toepassen: de buit is nét over de horizon, je moet nog één keer geld betalen om er te komen… en dat dan tot in het oneindige. Het is die zwendel waarvoor Youri P. en Ronald H. uiteindelijk zijn opgepakt.

Het is niet voor niets dat al deze zwendelaars zich richten op samenzweringstheoristen, zoals soevereinen. De soevereine ideologie maakt mensen perfect vatbaar voor zwendelaars. Allereerst creëert het een compleet verzonnen nood. Zo zijn er soevereinen die geloven dat de staat een zogenaamde “geboortetrust” voor hen bijhoudt, een bankrekening waar honderdduizenden euro’s (of guldens) op zouden staan. Door mensen juridische bijstand te verlenen om deze niet-bestaande trust op te eisen, creëren ze een markt voor hun eigen diensten.

Daarnaast is de samenzweringstheorie een soort voorselectie. Wie heeft weleens een slechte scam-e-mail ontvangen? Iets over een overleden prins die je al zijn geld heeft nagelaten? Winnie Mandela die contact zoekt? Dat lijkt een slechte scam, maar daar zit een strategie achter. Zo zorgt een zwendelaar dat alleen goedgelovige mensen reageren. Samenzwerings’deskundigen’ doen zich vaak voor als heel kritisch, maar die kritiek is heel eenzijdig. Ze zijn kritisch naar alles en iedereen, behalve naar dat van hun eigen gedachtegoed en dat van hun mede-slachtoffers. Daarin zijn ze juist extreem vatbaar voor suggestie.

Dit zijn overigens vaak mensen die net een traumatische ervaring hebben meegemaakt. Het verlies van een dierbare, een verhuizing, een scheiding… Voor veel mensen was de coronapandemie een gebeurtenis die hun wereld plotseling kapot maakte. Het is dan ook niet vreemd dat zoveel mensen toen gevallen zijn voor corona-samenzweringen. Nog steeds zijn deze mensen het beste doelwit voor zwendelaars.

Tegelijkertijd isoleert de samenzweringstheorie automatisch het slachtoffer. De theorieën zijn niet bedoeld om op basis van rationaliteit te overtuigen. Ze overtuigen alleen mensen die in de samenzweringstheorie wíllen geloven. Slachtoffers van samenzweringstheorieën proberen vaak vrienden en familie te overtuigen van hun denkbeelden, maar daarmee stoten ze alleen mensen af. Ze raken geïrriteerd, en trekken steeds meer in groepen die hun ideeën bevestigen. In die groepen, fysiek of op Facebook, wordt de samenzweringstheorie tot een soort draaikolk, een orkaan waarin slachtoffers gevangen worden in een alternatieve realiteit, waardoor ze steeds extremere versies van hun gedachtegoed bedenken.

Het soevereine gedachtegoed heeft nog een extra laag isolatie, want soevereinen worden actief aangemoedigd om geen contact te hebben met “officiële” instanties. Elke publieke of semi-publieke organisatie is, volgens de samenzweringstheorie, alleen erop uit om je “geboortenaam” te stelen en een juridische “stroman” van je te maken. Elke overheidsinstantie, zoals gemeentelijke schuldhulpverlening, krijgt te maken met enorm wantrouwen. Als de zogenaamde adviseurs worden gearresteerd, is dat voor slachtoffers alleen maar meer reden om dieper in de samenzweringstheorie te duiken.

De tactieken die ik hiervoor heb omschreven zijn niet nieuw. Angst, isolatie en “engulfment”, het compleet overnemen van iemands leven, zijn allemaal tactieken van sekten. Sekteleiders gebruiken de tactieken om mensen mentaal te breken, om ze afhankelijk te maken van hun goedkeuring. Die mensen zijn dan compleet gevangen in een mentaal web: ze geloven in een compleet onlogische ideologie, waar ze geen touw aan vast kunnen knopen. Wat gisteren waar was, kan vandaag opeens onwaar zijn. Wat de “juiste” leer is en wat “ketters” is, wordt door leiders bepaald. Dat is wat hersenspoeling is.

Politieke zwendelaars

Maar nu, de reden dat dit verhaal relevant is op een dag als deze: niet alleen economische zwendelaars maken gebruik van deze technieken. Ook onze politiek zit er vol mee. De groepen van wie wij dit plein hebben afgepakt, zoals Geuzenbond, Voorpost en GNSV, geloven in de racistische samenzweringstheorieën rond zogenaamde “omvolking”: het idee dat migratie een gestuurd proces is door een kwaadaardige elite om de huidskleur van de gemiddelde Nederlander een paar tinten donkerder te maken.

Racisme is in Nederland natuurlijk niets nieuws. Het werd vanaf het begin van de koloniale tijd gebruikt om slavernij, diefstal en verovering te rechtvaardigen. Politici als Frits Bolkestein, Pim Fortuyn en Rita Verdonk bouwden erop voort, en uiteindelijk werd het opgepikt door toenmalige VVD-politicus Geert W, die in 2016 en 2020 is veroordeeld voor groepsbelediging. Hij maakte van zogenaamde “islamisering”, omvolking onder een andere naam, zijn politieke speerpunt. Het was volgens hem de “linkse elite” van politici, rechters en NPO-journalisten die Nederland, door kwaadaardigheid of onbenul, probeerde te islamiseren.

In het kielzog van deze samenzweringstheorieën staan allerlei opportunisten op om gebruik te maken van de nieuwe feitenvrije omgeving. Noodzakelijkerwijs zijn het alleen de grootste zwendelaars of de meest overtuigde ideologen die hieraan mee willen doen. Extreem-rechtse rekenaar Jan van de Beek, die beweert te kunnen berekenen dat vluchtelingen geen recht hebben op opvang, kon zo zijn falende academische carrière redden. Ook Wierd Duk is zo’n bloedzuiger, en met hem vele andere columnisten. Er ontstaat een giftig ecosysteem aan zwendelaars die allemaal instaan voor elkaars geloofwaardigheid, en al hun “klanten” naar elkaar doorverwijzen.

Maar ook de “gewone” media spelen een rol. Voor hen is een samenzweringstheorie als stroop voor vliegen, omdat de theorieën vaak zo spannend zijn. Het zijn verhalen. Het leest als de boeken van Dan Brown, als een thriller, en dat is ook de bedoeling. Het verhaal is emotioneel aantrekkelijk voor sommige mensen. Daarom is de rol van “gewone” media zo kwalijk, omdat zij dat ‘spannende’ verhaal verder verspreiden.

Als het om emotie gaat, dan is Geert W. een meester. De samenzweringstheorie die hij heeft aangezwengeld wordt gekenmerkt door zogenaamde “sugrofobie“: de angst dat er misbruik wordt gemaakt van je goedgelovigheid. Dit zie je in de taal die Wilders gebruikt: hij heeft het over uitkeringstrekkers, over gelukszoekers, over terroristen… Mensen die “misbruik” zouden maken van publieke voorzieningen en zogenaamde “gastvrijheid” van Nederland. Het traint de volgers van Wilders om extreem sceptisch te zijn, vooral naar hen die medemenselijkheid preken. Het maakt mensen immuun voor tegenspraak, want immers: zitten alle politieke tegenstanders niet in het complot?

Daar heb ik zelf mee te maken gehad. Leden van de extreem-rechtse groepen die hier vandaag hun samenzweringstheorieën hadden willen vieren, hebben mij beschuldigd onderdeel te zijn van een Joodse samenzwering, puur vanwege mijn achternaam. De aanname is dat ik onderdeel ben van een kwaadaardige elite. Het enige waar ze naar op zoek zijn is een rechtvaardiging om mij niet serieus te hoeven nemen. Is het niet vanwege mijn achternaam, dan is het omdat ik dik ben, omdat ik lui zou zijn, of omdat ik lijk op Hans Wiegel.

Zo werkt het bij alle samenzweringstheorieën: het bestaan van een samenzweringstheorie is de aanname die niet wordt bevraagd. Eerst zegt men “het klopt niet”, en vervolgens wordt naar bewijs gezocht waarom het niet niet zou kloppen. Dat maakt ook dat je deze mensen niet kan overtuigen met rationele argumenten. Sterker nog, in discussie gaan kan de samenzweringstheorie juist verder versterken in het hoofd van de gelovige. Dit is een strategie die de Jehova’s Getuigen gebruiken: het langs de deur gaan is niet zozeer bedoeld om nieuwe zielen te winnen. Het is bedoeld om de missionarissen te tonen hoe vijandig de wereld naar ze is.

Hoewel de PVV de meester is van de samenzweringstheorie, maken ook andere partijen dankbaar gebruik van dit mechanisme. De VVD wijst al jaren naar de “linkse elite” als ze de schuld voor hun wanbeleid moeten afschuiven. Onder Dilan Yeşilgöz zijn ze dit alleen maar meer gaan doen: de linkse elite krijgt de schuld van allerlei regels en belastingen die onder VVD-regeringen zijn ingevoerd.

En voor wie denkt dat NSC het braafste partijtje van de klas is: nog meer dan PVV, VVD en BBB is de NSC een transhatende partij. Pieter Omtzigt verkondigt al jaren desinformatie over het gevaar voor kleedkamers en vrouwengevangenissen dat vanuit trans mensen zou bestaan. Ook dit is een samenzweringstheorie: dat alle strijd voor transrechten eigenlijk een kwaadaardig plan is van seksuele misdadigers om zich achter te verschuilen, waarmee NSC in feite alle trans mensen beticht van pedofilie, of medeplichtigheid daaraan.

Dit alles zou al een probleem op zich zijn, maar samenzweringstheorieën hebben één eigenschap die de situatie alleen maar verergert. Namelijk: wie in één samenzweringstheorie gelooft, gelooft veel sneller ook in meerdere samenzweringstheorieën, zo blijkt uit onderzoek. Dit is ook logisch: dat er een samenzwering bestaat is immers de aanname. Als je dat eenmaal hebt aangenomen, kan je alle gaten ermee opvullen. Immers: als er een kwaadaardige, geheime elite is die probeert de demografie in Nederland te veranderen, is het dan zo vergezocht dat diezelfde samenzwering óók een geheime bankrekening met jouw geld heeft?

Dit idee wordt ook gevoed door de media die om samenzweringstheorieën heen zijn ontstaan. Media als Ongehoord Nederland, de Andere Krant, en De Telegraaf verspreiden, net zoals Alex Jones in de VS, allerlei samenzweringstheorieën. Mensen worden aangetrokken tot één artikel, en zien vervolgens een hele rits aan andere theorieën. Mensen die door NSC geloven in een transzorg-samenzwering, of die geloven in islamisering, zijn veel eerder geneigd om te denken dat klimaatverandering een “hoax” is om “het volk” tot slaaf te maken, iets waar de PVV op zinspeelt als ze het hebben over “klimaatgekte”.

De meest recente samenzweringstheorie die zo is ontstaan, komt direct uit de politieke pijplijn. Het gelijkstellen van Pro-Palestijnse demonstranten met antisemieten en terroristen is een samenzweringstheorie. Het is een vertakking van de angst voor islamisering; voor een “vijfde colonne” die, samen met de “linkse elite”, het voor het zeggen heeft of wil hebben. Politici van VVD, PVV, BBB en NSC, maar ook van CU en CDA, voeden actief deze angst, en gebruiken daarbij sugrofobe termen, zoals “misbruik van demonstratierecht“. Een demonstratie georganiseerd door imams op Paaszondag noemen ze een “provocatie”. Meteen wordt ook weer angst gezaaid voor de dodenherdenking van 4 mei, precies zoals dat ook in 2024 werd gedaan.

Zo ontstaat een zogenaamde “big tent conspiracy”, een über-samenzwering die alle samenzweringstheorieën in zich bevat. Het grote voorbeeld is QAnon, de über-samenzweringstheorie waarin Trump als een politieke messias-figuur wordt gezien. En daarin zien we ook waar deze ontwikkeling heen kan gaan. Politici die samenzweringstheorieën naar de mond spreken, gooien olie op het vuur. Ze wakkeren het vuur aan, omdat het ze aandacht en stemmen oplevert. Maar het is een vuur dat ze niet kunnen beheersen. Zeker Yeşilgöz en Omtzigt niet, maar ook Wilders is niet de baas van de omvolkingstheorie. Nu al zijn er extreem-rechtse media die vinden dat Wilders niet ver genoeg gaat. Zij kijken naar de Verenigde Staten, en willen dat Wilders dezelfde zuivering uitvoert die Trump aan het uitvoeren is.

Maar het zal nooit genoeg zijn. De samenzwering kan nooit verslagen worden, omdat hij niet bestaat. Daarom zal de samenzwering in de hoofden van samenzweringstheoristen altijd blijven bestaan. Hoe meer Trump en Wilders doen om ze tevreden te stellen, hoe meer ze zullen eisen. Trump en Wilders zijn niet de baas over het vuur, het vuur is hun baas. Dus zullen ze altijd maar extremer moeten worden, nog meer olie op het vuur gooien, tot de hele samenleving wordt verzwolgen door de paranoïde angst voor een niet-bestaande samenzwering. Zoals in de VS, waar digitale knokploegen de sociale media van alle buitenlandse studenten scrubben om ze gedeporteerd te krijgen.

En dit probleem wordt niet opgelost als Wilders in verkiezingen wordt verslagen. De samenzweringstheorieën zullen hem namelijk overleven. Samenzweringstheorieën zijn sektes, en sektes zijn heel moeilijk te ontsnappen. Daarvoor is nodig dat iemand uit de samenzwerings-community wordt gehaald, en dat diens isolatie wordt doorbroken. Dat kost tijd en vooral geduld van de mensen om hen heen, die zeer geduldig moeten reageren op pogingen om hen te overtuigen. Tegelijkertijd is het risico op terugval groot, en ook het omgekeerde is waar: mensen die uit een sekte komen, wantrouwen vaak ook échte vrienden die hen juist willen helpen.

Deze mensen zijn niet de grootste slachtoffers van Geert W. Dat zijn nog steeds de mensen die omwille van hun zijn worden aangevallen door zijn fascistische politiek. Moslims, vluchtelingen, mensen van kleur, trans mensen, queer mensen, mensen met een beperking. Het geweld dat hen vanuit de samenzweringshoek wordt aangedaan is niet goed te praten, en dat is ook niet mijn bedoeling. Juist om de groei van samenzweringstheorieën aan te pakken is het goed om te begrijpen waar het vandaan komt, en hoe we de groei kunnen voorkomen.

Dat begint met het afsluiten van de bron. Het uiteenjagen van groepen als GNSV, Geuzenbond en Voorpost die deze theorieën creëren, aanvullen en verspreiden. Daar hebben wij vandaag een stap in gezet. Daarnaast moet, koste wat het kost, de fascistische regering verslagen worden, om hen alle macht te ontnemen. Maar tegelijkertijd moeten we ook kijken naar de eenzaamheidsepidemie, de vervreemding die het kapitalisme veroorzaakt, die zorgt dat veel mensen alleen nog troost kunnen vinden in de armen van sektes en zwendelaars, economisch of politiek.

We moeten onszelf beschermen door duurzame, zorgzame gemeenschappen te bouwen, niet alleen om onszelf te beschermen tegen het fysieke geweld van fascisme, maar ook het mentale geweld. Want geloof me, iedereen is op het zwakste moment vatbaar voor een sekte, juist in deze onzekere tijden, waarin de wereld dagelijks op zijn kop wordt gezet.

Dankuwel.

Bo Salomons