Oorlog Oekraïne (2):geen symmetrie

dinsdag 29 april 2025

Deel twee van een drieluik.

Overzien we de drie thema’s, de kwesties van antikolonialisme, antimilitarisme en antifascisme dan zien we steeds dat het wringt. Je kunt niet ongecompliceerd de ene kant kiezen tegen de andere, waar beide kanten militarisme en fascisme ten toon spreiden, en waarbij beide kanten in imperialistische machtsblokken opereren. Tegelijk zien we ook dat er geen symmetrie is tussen Rusland en Oekraïne.

Een Russische overwinning betekent Russische bezetting, geheel of gedeeltelijk, van Oekraïne door Rusland. Een overwinning van Oekraïne op Rusland betekent geen Oekraïnse bezetting van Rusland, niet geheel en ook niet gedeeltelijk. Een overwinning van Rusland op Oekraïne beduidt het het verpletteren van het beetje vrijheid dat er in Oekraïne bestaat. Een overwinning van Oekraïne op Rusland betekent geenszins het verpletteren door Oekraïne van de minieme restjes vrijheid die er in Rusland, als je goed zoekt, nog bestaan. Als Rusland Oekraïne verslaat, luidt dat de verdere gedwongen gelijkschakeling en Russificatie van de Oekraïnse bevolking in. Als Oekraïne Rusland verslaat, betekent dat geenszins de gelijkschakeling en Oekraïnisering van de Russische bevolking van Rusland, al vrees ik dat de Russische bevolking van Oekraïne, en dat deel van de Russischtalige Oekraïners dat de bezetting heeft ondersteund, het wel zwaar zal krijgen. En ja, tegen repressie van Russischtaligen in een door nationalisme gedomineerde Oekraïne horen anarchisten zich ook in te zetten. Maar symmetrie tussen beide partijen betekent dat allemaal nog steeds niet.

Je ziet het gebrek aan symmetrie ook nu al aan de wijze van oorlogsvoering. Beide landen beuken op elkaars troepen in aan de frontlinies in het oosten, in Donbass en dergelijke, met zeer veel slachtoffers als gevolg. Maar waar Oekraïne verder gerichte aanvallen uitvoert op munitiedepots, wapenopslagcentra, raketbases en dergelijke, daar voert Rusland al even gerichte aanvallen uit op markten, winkelcentra, restaurants, scholen, ziekenhuizen en wooncomplexen. Oekraïne vecht voornamelijk tegen Russische militairen en hun infrastructuur. Rusland vecht tegen de Oekraïnse militaire infrastructuur en militairen, maar voor een aanzienlijk deel ook tegen de Oekraïnse bevolking, de voorzieningen, de infrastructuur van de hele maatschappij. Het moorden gaat in een aanzienlijk lager tempo dan de vaart die Israël in Gaza mat haar genocide maakt. Rusland ondervindt veel meer weerstand van het zwaarbewapende Oekraïne als Israël van Palestijnse gewapende organisaties ondervindt. Maar er is wel degelijk een genocidale parallel.

Als Rusland met haar oorlogsinspanningen ophoudt, blijven de Russische en Oekraïense maatschappijen bestaan. Als Oekraïne met haar oorlogsinspanningen ophoudt, dan verdwijnt de Oekraïense maatschappij geheel of voor een zeer fors deel van de kaart. De uitkomst van de oorlog is voor Oekraïne en heel veel van haar bewoners daarmee een kwestie van leven of dood. Voor Rusland en haar bevolking is dat niet het geval. Voor de Russische machtsambities en de positie van Poetin zelf wel, maar die verdienen sowieso niet beter. Voor de bevolking van Rusland zou een Russische nederlaag wel eens een grote opluchting kunnen meebrengen, met gezichtsverlies en een verzwakking van Poetins machtspositie als mogelijke uitkomst. Ook een reden om die nederlaag wenselijk te vinden.

Rusland komt wat mij betreft uit anarchistisch oogpunt dus de nederlaag toe. De strijd tegen Rusland in Oekraïne is in essentie rechtmatig, al zijn daarmee specifieke praktijken van Oekraïense zijde geenszins automatisch en bij voorbaat goedgekeurd. Hoe kunnen mensen aan een Russische nederlaag bijdragen zonder dat we de motieven achter dat streven – antikolonialisme, antimilitarisme, antifascisme – door ons eigen handelen ondergraven?

Verzet tegen de Russische bezetting – zowel civiel verzet als partizanenstrijd – is sowieso een goede zaak. Logischerwijs volgt daaruit dat verzet – ook gewapend, om een bezetting te voorkomen dus ook terecht is. Dat laatste verzet heeft veelal de vorm van militaire actie van het Oekraïense leger. Daarin dienst nemen betekent orders uitvoeren, de Oekraïense staat dienen, en dat is wel echt een lastig ding. Toch ga ik anarchisten die precies dat doen, en oproepen tot steun, niet afvallen. Zij doen dat met behoud van hun kritische zin. Een van de dingen die zulke anarchisten doen is: proberen om mensen binnen het Oekraïense leger niet tot willoze automaten te laten worden, maar initiatief en zelf-nadenken aan te wakkeren.

Dienst nemen in een leger is deelnemen aan georganiseerd militarisme. Geen ontkomen aan. Dienst nemen door anarchisten aan dat leger, brengt echter tegelijk ook kiemen van een antiautoritaire, antimilitaristische geest dat leger in. Her en der gewapende anarchisten in het Oekraïense leger, die onderling contact houden, en die ondersteund worden met eigen solidariteitsnetwerken in de civiele maatschappij en ook internationaal… ik zie dat als een hoogst ongemakkelijke, maar geenszins onzinnige opstelling. Solidarity Collectives is een netwerk dat langs deze lijnen opereert. Ik vind het een heel verdedigbare aanpak, eentje die steun verdient.(1) De strijd tegen Russische bezetting is er mee geholpen. De totale militaristische houdgreep van het Oekraïense militaire apparaat wordt er wellicht ook iets minder totaal van. En het betekent dat anarchisten in de Oekraïense maatschappij gezien worden als mensen die hun aandeel aan wat wel degelijk een vrijheidsstrijd is, ook leveren.(2)

Tegelijk zijn er absoluut grenzen aan deze opstelling. Anarchisten die er voor kiezen de wapens op te nemen en deel te nemen in het leger van de Oekraïense staat is één ding. De Oekraïense staat het recht gunnen en de ruimte geven om mensen te dwingen om dienst ter nemen is iets heel anders, en gaat echt over een principiële grens heen. De Oekraïense staat heeft geen enkel recht op de lichamen van mensen om die als kanonnenvoer te gebruiken. De keus om al dan niet de wapens op te nemen en tegen de bezetters te vechten, hoort een vrije keus te zijn, geen van staatswege afgedwongen plicht. Waar de Oekraïense staat mensen dwingt tot vechten, daar dient die staat niet de vrijheid maar vooral haar eigen macht.

Hetzelfde geldt voor censuurmaatregelen, het inperken van speelruimte voor oppositiebewegingen en dergelijke. Dat Oekraïne binnenlands repressief optreedt lijdt geen twijfel en verdient bestrijding. Tegelijk is dat optreden nog geen bewijs dat Oekraïne en Rusland eigenlijk hetzelfde zijn. Tijdens de Tweede Wereldoorlog gold in Groot-Brittannië censuur en werden dienstweigeraars in een kamp gestopt. In de VS waren stakingen feitelijk verboden en werden Amerikanen van Japanse afkomst in een concentratiekamp gestopt. Al die dingen waren totaal verwerpelijk. Maar ze maakten Churchill en Roosevelt nog niet tot Mussolini en Hitler. Al kwam vooral Churchill aardig in de buurt, met zijn koloniale politiek tegen India waar Churchill doodleuk vele honderdduizenden, wellicht zelfs enkele miljoenen mensen liet doodhongeren. De door hen geleide regeringen waren nog altijd geen fascistische regimes.

Een nederlaag van nazi-Duitsland was nog altijd te verkiezen boven een overwinning van dat land en haar bondgenoten – zonder dat daarmee de kritiek en bestrijding van repressie in geallieerde staten om die reden minder nodig was. De vrijheid verdedigen tegen het fascisme, en de vrijheid verdedigen tegen machten die om machtspolitieke redenen ook strijd tegen dat fascisme voeren, gaan maar beter hand in hand – zodat er in ieder geval daadwerkelijk vrijheid te verdedigen valt. Dat geldt in Oekraïne ook.

Noten:

(1) Solidarity Collectives: https://www.solidaritycollectives.org/en/

(2) Zie voor een scherpe uiteenzetting van een anarchistische groep in Rusland die voor een Russische nederlaag en voor steun aan de strijd tegen Rusland peit: ‘Antiwar Statement’, Autonome Actie, 29 augustus 2024, https://avtonom.org/en/news/anti-war-leaflets-dsitribute, ook op https://theanarchistlibrary.org/library/autonomous-action-anti-war-statement

Peter Storm