De Geschiedenis: wellicht beul, maar zeker geen rechter

Donderdag 31 juli 2025

Onderstaand arrtikel schreef ik voor Konfrontatie Digitaal. Daar kun je het, vast miniem anders geëdit, ook al lezen.

Je ziet het bijna dagelijks: de Geschiedenis die er bij wordt gesleept als argument in discussies. Als meer dan een argument, eigenlijk. Als een soort van moreel kompas. Als een soort van rechter, als instantie die oordeelt over goed en kwaad en in de allerlaatste instantie het Laatste Oordeel uit spreekt. Alsof de Geschiedenis een soort persoonlijkheid heeft, of zelfs is.

De geschiedenis is niets van dat alles. De geschiedenis, dat zijn de gebeurtenissen en ontwikkelingen zoals die in het verleden hebben plaatsgevonden, in hun samenhang en met oorzaken en gevolgen en zo meer. De kijk daarop verandert met de tijd, als gevolg van maatschappelijk debat en conflict. Maar de geschiedenis zelf? Een hoogst onpersoonlijk iets, tot geen oordelen in staat. E als de geschiedenis al trekjes heeft van een soort collectieve persoonlijkheid, dan is het eerder de persoonlijkheid van beul op mega-gigantische schaal. Niet van rechter of moreel oordeelveller.

Dat bedenk ik weer eens nadat ik de zoveelste verwijzing naar die geschiedenis lees. Eildert Mulder, in Trouw: ‘Geert Wilders, wil je de geschiedenis ingaan als genocide-ontkenner?’(1) Alsof Wilders bezig is met zijn plaats in de schoolboeken van over honderd jaar, die als het een beetje tegenzit nog door zijn politieke nazaten volgeschreven gaan worden ook. Ik bedacht het me eerder, toen Guardian-columnist Owen Jones – een van de betere! – zijn zoveelste op zichzelf messcherpe column over de genocide in Gaza en de Britse medeplichtigheid daaraan (2) afsloot met: ‘Helaas, de architecten van deze abominatie zullen zichzelf geen rekenschap laten afleggen. Dat zal overgelaten worden aan de geschiedenis – en aan de rechtbanken.’ Over die rechtbanken kunnen we het een andere keer hebben, ik heb niet de indruk dat de angst voor een rechterlijk vonnis de daders en medeplichtigen erg afremt in hun misdaden. Maar dan die geschiedenis! Wat is toch de functie van dit soort uitspraken? Wat te denken van keer op keer de vaststelling dat Westerse regeringen die Israël blijven steunen ‘aan de verkeerde kant van de geschiedenis’ staan?

Natuurlijk. Mensen die zoiets zeggen hanteren een metafoor, een beeldspraak. Owen en Mulder en al die anderen weten ook wel dat de geschiedenis geen naam, geen adres en geen Instagram-account heeft, en ook geen uitspraken doet waar we het maar mee moeten doen. Wat ze zullen bedoelen is ongeveer: latere generaties zullen terugkijken, en het gedrag van huidige genocideplegers en medeplichtigen ten strengste veroordelen. Zoals generaties na de Holocaust de misdaden van het nazi-bewind zijn gaan veroordelen, zoals huidige generaties veelal de transatlantische slavernij en de genocides op de oorspronkelijke bewoners van de Amerika’s niet langer als uiting van beschaving zien, maar als immense misdadigheid.

‘De geschiedenis’ is niet het opeengestapelde en al dan niet doorgronde verleden. ‘De geschiedenis’, dat is het oordeel van nu over vroeger. Zoals de ‘geschiedenis’ aan wiens ‘verkeerde kant’ je nu beter niet kunt staan, geen geschiedenis is, maar een toekomstig oordeel over wat er nu gebeurt. ‘De geschiedenis’ betekent dus helemaal geen geschiedenis-als-gebeurtenissen, als historisch proces. ‘De geschiedenis’ is een huidig oordeel over dat proces en degenen die daarin een rol speelden – en een geprojecteerd later oordeel over het proces en haar deelnemers, zoals dat zich nu voltrekt, een oordeel dat helemaal niet vast staat maar waarop de hoop wordt gevestigd. Om dat laatste gaat het hier. ‘De geschiedenis zal niet mild zijn voor wie nu wegkijkt van de genocide in Gaza’ is een metaforische manier van spreken. Er wordt mee gezegd: ‘over honderd jaar zal je wegkijkerij als immoreel en onverdedigbaar worden neergesabeld, en terecht’. En die vaststelling klopt hopelijk! Maar met geschiedenis heeft het, strikt genomen, maar weinig te maken. Het is een indirecte manier om te zeggen: ‘die genocide is een wandaad en moet stoppen!’

Waarom roepen de mensen De Geschiedenis zo aan? Ik denk deels als waarschuwing, maar deels vooral ook als troost. De waarschuwing: ‘als je later niet als genocidaire crimineel in schoolboekjes wilt worden weggezet, kom dan nu tot inkeer en werk niet mee aan genocide!’ De troost: ‘Nu kunnen we de genocide helaas niet stoppen. Maar latere generaties zullen een streng oordeel uitspreken’, is dat geen fijne gedachte? Over de waarschuwing ben ik kort: criminelen laten zich niet afhouden van wandaden enkel en alleen vanwege hoe ze in de schoolboeken weergegeven zullen worden. Het werkte niet bij Al Capone, het werkte niet bij Adolf Hitler en Josef Stalin, het werkte niet bij Richard Nixon en niet bij Mladic en niet bij Pol Pot en niet bij Pinochet. De kans dat het wel gaat werken bij Netanyahu lijkt me miniem.

Rest dus de troost: ‘Aan de Gerechtigheid, zoals de Geschiedenis die ooit zal uitspreken, ontkomen de schurken in ieder geval niet!’ Misschien dat zoiets een min of meer prettig gevoel oplevert. Het lijkt een beetje op het vertrouwen dat God Zelf uiteindelijk kan waar wij niet in slagen, de misdaden wel zal bestraffen die door mensen niet tegengehouden kunnen worden. Maar Israël gooit er geen bom minder door op Gaza. Israël hongert er geen kind minder door uit. De genocidaire staat Israël, de Westerse regeringen, de bedrijven en instellingen die de genocide helpen mogelijk maken en er grof geld aan ‘verdienen’…. Ze zullen ons de troost wel gunnen. Zolang ze maar door kunnen gaan met waar ze mee bezig zijn: genocide plegen, genocide faciliteren.

Probleem is bovendien dat we helemaal niet weten hoe later over huidige misdaden zal worden geoordeeld. Nu is er wel een brede consensus die zegt dat nazi-misdaden verwerpelijk zijn en slavernij door niets te rechtvaardigen. Nog vier of acht ambtstermijnen van Trump en soortgenoten, en op beide fronten is die consensus teruggedraaid of minstens zwaar beschadigd. Nu al zie je steeds vaker mensen die zeggen dat slavernij en kolonialisme ‘ook zijn goede kanten had’, en over het nazisme geldt iets soortgelijks. Dat oordeel van de geschiedenis, eenmaal gegeven, kan onder nieuwe machtsverhoudingen doodleuk weer worden herroepen en herzien. De geschiedenis gaat niet alleen maar ‘vooruit’.

De feitelijke geschiedenis zo dus zomaar een zodanig kwaadaardige wending kunnen nemen dat het oordeel van de Geschiedenis wel eens heel akelig kan uitvallen. En er worden ook dingen uit de historische geheugen weggefilterd, weggevaagd, ‘vergeten’. We veroordelen de Holocaust. Veroordelen we ook de genocide die Germaanse volkeren in de vroege Middeleeuwen hebben gepleegd op Slavische volkeren, in wat nu Saksen, Pruisen en omstreken is? ‘Bekering tot het christendom’ en meer van zulke beschavende arbeid… Wanneer herdenken we die genocides, en waar zijn de monumenten? Te lang geleden, zeg je, te onbekend? Dus genocides kunnen verjaren, wat het oordeel van de Geschiedenis betreft? Nee, de Geschiedenis onthoudt bepaald niet alles, en op haar morele oordeel kunnen we maar beter niet bouwen.

De echte geschiedenis die zich voor onze ogen voltrekt, is intussen geen rechter, geen morele instantie, en geen onderzoekscommissie die rapport uitbrengt. De echte geschiedenis is een aaneenschakeling van roof en van massamoordpraktijken, van staten en machthebbers – en van verzet tegen die roof en die praktijken. Als je die geschiedenis een persoonlijkheid wil toedichten, dan is die persoonlijkheid een beul en zijn slachtoffers die zich uit alle macht verweren. Die slachtoffers zijn in hun verweer met troostrijke woorden over een geschiedenis die hen ooit gerechtigheid doet toekomen, niet echt gediend. Die genocide in Gaza moet nu worden bestreden en gestopt, door jou en door mij. Op het imaginaire oordeel van de Geschiedenis kunnen we maar beter niet bouwen.

Noten:

(1) Eildert Mulder, ‘Geert Wilders, wil je de geschiedenis in gaan als genocide-ontkenner?’ Trouw, 30 juli 2025, https://www.trouw.nl/religie-filosofie/geert-wilders-wil-je-de-geschiedenis-ingaan-als-een-genocide-ontkenner~b87615d3/

(2) Owen Jones, ‘Israel has deliberately starved the people of Gaaza. It couldn’t have done it without the West’s help.’The Guardian, 30 juli 2025, https://www.theguardian.com/commentisfree/2025/jul/30/israel-starvation-gaza-keir-starmer-west

Peter Storm