Totalitarisering in de VS én Nederland

“Columbia University schorst studenten vanwege pro-Palestinademonstraties”, kopte de NOS vandaag. Deze schorsingen zijn een directe aanval op de vrijheid van meningsuiting in een academische instelling, één van de belangrijkste vrijheden in de academische wereld. Dat Columbia hieraan meewerkt laat zien hoe de Amerikaanse samenleving totalitair wordt.

Veel mensen denken dat totalitarisme synoniem is aan dictatuur. Maar totalitarisme omschrijft slechts een heel specifieke eigenschap van bepaalde dictaturen, namelijk de volledige controle over de maatschappij.

In een totalitaire dictatuur, zoals nazi-Duitsland, is de staat in feite overal en allesbepalend. Door nazi’s in belangrijke posities te plaatsen in het burgerleven, zoals als bazen van bedrijven en verenigingen, werd de NSDAP almachtig.

Zo werden veel Joodse sporters uitgesloten van deelname aan de Olympische Spelen. Daar was niet per se een wet tegen, maar de sportbonden hadden onder druk van de nazi’s alle Joodse atleten verbannen, en alleen bondsleden mochten meedoen aan de spelen.

Totalitarisme deelt een spectrum met pluralisme. In een pluralistische staat is macht geconcentreerd in een aantal verschillende instellingen (zowel binnen als buiten de staat). Die instellingen kunnen met elkaar en met de overheid van mening verschillen.

Het tegenovergestelde van totalitarisme is anarchisme. In een anarchistische samenleving is macht gelijk verdeeld onder alle inwoners. Pluralistische samenlevingen als Nederland en (voorheen) de VS zitten ergens in het midden tussen de twee.

Totalitarisme is wat er gebeurt als macht zich binnen een pluralistische samenleving concentreert in één groep. Die groep kan die geconcentreerde macht dan gebruiken om de andere groepen binnen het pluralisme aan zich te onderwerpen. Dan krijg je gelijkschakeling.

En dan kan de totalitaire regering die macht gebruiken om kritiek en dissidenten in elk deel van de samenleving uit te schakelen. Dat proces is een neerwaartse spiraal naar totalitarisme: hoe meer kritiek wordt verboden, hoe machtiger de staat wordt.

Want dat is waar het hier simpelweg om gaat. De regering-Trump wil kritiek tegen haar beleid verbieden, en daarnaast voorkomen dat universiteiten hem in de toekomst dwars gaan zitten. Nu Columbia eenmaal heeft gecapituleerd, zullen ze dat in de toekomst blijven doen.

Dat is wat veel liberalen niet begrijpen over fascisme: een compromis dient voor fascisten altijd om hun eigen macht te vergroten. Elke compromis maakt simpelweg dat ze in de toekomst een sterkere positie hebben, en dus meer af kunnen dwingen.

Dit was het geval in 1938, toen nazi-Duitsland het Sudetenland van Tsjechië-Slowakije eiste. Uiteindelijk kreeg Duitsland, als compromis, dat Sudetenland, maar daar stonden juist alle grensforten van Tsjechië-Slowakije. Daarna was het land onverdedigbaar.

Een andere eigenschap van een totalitair regime is “détournement de pouvoir”: het gebruiken van overheidsmacht voor een ander doel dan waarvoor het is gegeven.

Een voorbeeld hiervan is het intrekken van studentenvisums door Marco Rubio, de minister van Buitenlandse Zaken. Die bevoegdheid is niet bedoeld om dissidente meningen te weren, maar dat is wel waar Rubio het voor gebruikt.

En ook het gebruik van overheidssubsidie voor onderwijsinstellingen om toelatingsbeleid af te dwingen, zoals Trump nu heeft gedaan, is een vorm van “détournement de poivoir”. Het maakt voor Trump niet uit dat het zogenaamd “niet de bedoeling” is.

In een pluralistische samenleving is “détournement de pouvoir” verboden. Pluralistische samenlevingen zijn gebaat bij voorzienbaarheid en voorspelbaarheid, dus moet alles via de “juiste kanalen”. Bureaucraten moeten zich alleen bezig houden met hun kleine taakje.

Maar voor een fascist in een totalitair regime is het verbod op “détournement de pouvoir” onzinnig. Macht is macht, en als je macht hebt, moet je die gebruiken om je eigen macht te vergroten. Het maakt niet uit waar die macht vandaan komt.

Paradoxaal genoeg maakt dit dat totalitaire regimes zowel decentraal als centraal zijn georganiseerd. Iedere minister, burgemeester en directeur moet een eigen steentje bijdragen aan de wil van de ‘opperbaas’ aan de top van de voedselketen, vaak zonder directe instructie.

In Duitsland heette dit “Werken naar de Führer”. Alle onderdelen van het nazi-regime moesten de wil van Hitler uitvoeren, binnen hun eigen capaciteiten. Deden ze dat goed, dan werden ze beloond. Als ze faalden werden ze gestraft.

Hitler haalde zijn macht uit het feit dat iedereen aan het strijden was voor zijn goedkeuring, en hij arbitrair kon bepalen wie goed werk had geleverd en wie niet. Het nazi-regime was, zoals elk totalitaire regime, een sekte.

Die totalitarisering is wat er nu speelt in de VS, zoals bij de machtsstrijd om de Federal Reserve. Deze Amerikaanse bank regelt het monetair beleid van de dollar, en is politiek onafhankelijk. Maar niet als het aan Trump ligt.

Het is schrikbarend om te denken hoe Trump macht over de Federal Reserve zou gebruiken om zijn eigen beleid na te doen streven. Wie de ‘Fed’ in zijn macht heeft, kan de Amerikaanse economie op duizenden manieren manipuleren als propagandamiddel.

Dit alles is beangstigend. Ik zou daarom zeggen dat een belangrijke maatstaf voor een gezonde democratie is “Hoe makkelijk is het voor fascisten om een land gelijk te schakelen en te totalitariseren?” Helaas scoort de VS hier veel beter op dan bijvoorbeeld Nederland.

Nederland heeft namelijk heel veel macht geconcentreerd in de ministerraad. De ministerraad benoemt niet alleen burgemeesters en rechters, maar ook (indirect) de besturen van universiteiten en de NPO. Dat is veel meer macht dan Trump heeft.

Het is dan ook niet vreemd dat we in Nederland óók steeds meer totalitarisering zien. Niet alleen uit Wilders, die oproept tot het ontslaan van burgemeesters die niet naar hem luisteren, maar ook in verschillende wetten.

Er worden ook steeds meer wetten voorgesteld en aangenomen die “détournement de pouvoir” steeds meer mogelijk maken, door enorme bevoegdheden aan politie en burgemeester te schenken die makkelijk misbruikt kunnen worden.

En in andere gevallen is “détournement de pouvoir” gewoon gelegaliseerd. De NCTV bespioneerde jarenlang in het geheim burgers, zonder wettelijke bevoegdheid. In plaats van de organisatie te straffen werd die bevoegdheid achteraf wettelijk geregeld.

Hetzelfde geldt voor de politie, die onder het mom van de TOOI jarenlang illegaal kritische mensen hebben bespioneerd. Nu wordt gewerkt aan een wet om dat achteraf alsnog goed te keuren, en het beleid zelfs uit te breiden.

Het grote punt van dit alles: wat we nu zien in de VS én in Nederland is niet het begin van een pad richting dictatuur, maar juist de laatste stappen die nodig zijn om die dictatuur te vestigen. Dat moet voorkomen worden.

En wat mij betreft is het antwoord anarchisme. Willen we voorkomen dat één persoon de sektarische macht krijgt, dan moeten de macht in de samenleving zo veel mogelijk verdelen, en elke concentratie van macht bestrijden. Anders blijft dit een risico.

Bo Salomons

(Dit artikel verscheen eerder als draadje op Twitter.)