Anton Constandse – Anarchisme als inspiratiebron

Anton Constandse (1899-1985) staat bekend als een vooraanstaand Nederlands anarchist, vrijdenker en humanist. In de jaren 1920 en 1930 was hij actief in de anarchistische groepering rond de bladen Alarm en Opstand, in de vrijdenkersvereniging rond De Dageraad, en in de antimilitaristische beweging. In 1927 werd hij veroordeeld tot twee maanden gevangenisstraf wegens een antimilitaristisch delict. In 1937 was hij in Spanje getuige van de marxistische overval op de libertaire anti-fascisten, die uit de politieke leiding werden gestoten. Aldus leidt Johny Lenaerts zijn hier onderstaande biografische overzicht van Anton Constandse in. Ik wil de lezer niet onthouden dat ikzelf Anton Constandse persoonlijk gekend heb in de tijd dat we redactieleden waren van het inmiddels opgeheven anarchistische tijdschrift De AS (alle nummers ervan zijn op internet te lezen, zie Online). [ThH]

Breuk

De oorlog zou een breuk betekenen in zijn leven. Met de toenemende oorlogsdreiging van Hitler werden zijn anarchistische opvattingen aan het wankelen gebracht. Aan welke kant zou hij moeten staan? In zijn Herinneringenschrijft hij: ‘Ook soms neutraal gezind zijn tegenover het onvoorstelbare barbarisme van het Derde Rijk? Dat de aanval zou komen, daaraan twijfelde ik juist na München niet meer. Welnu: ik heb gekozen. Gekozen voor degenen, die met geweld naar de ondergang zouden streven van dit regime van ontaarde moordenaars. Ik kon in 1939 niet meer geloven aan vrede, niet aan revolutie, niet aan een algemene werkstaking die de oorlog zou verhinderen.’ 

Constandse  moest een keuze maken om niet de slachtoffers van het nationaal-socialisme te verraden. Hij schrijft: ‘Honderden geestverwanten dachten daar anders over. Voor hen was een staat een staat, fascistisch of kapitalistisch. Het was lood om oud ijzer. Afgezien van de moedige illegale strijders en van de onvermijdelijke collaborateurs heeft de ‘beweging’ geen rol meer gespeeld in de verzetsbeweging. Zij was na Domela Nieuwenhuis’ dood al steeds meer verzwakt. De oorlog gaf haar de doodsteek.’

Constandse zou in oktober 1940 gearresteerd worden en traumatische jaren doorbrengen in de concentratiekampen van Buchenwald en Vught, en in het gijzelaarskamp Sint-Michielsgestel.

Niet gebroken met het anarchisme

Toen in 1933 het nationaal-socialisme in Duitsland aan de macht kwam, had hij nog een brochure geschreven waarin zijn pessimisme zich al aankondigde. Maar hij noemde het toch nog: ‘Verloren illusies en blijvende idealen’. Zes jaar later had hij de bittere conclusie getrokken, dat ook die idealen illusies waren. Dat betekent evenwel niet dat hij ook met het sociaal-anarchisme gebroken had in die zin, dat hij het zou beginnen bestrijden. Hij spuwt niet in de bron waaruit hij gedronken heeft.

In zijn Herinneringen schrijft hij: ‘Welke redelijke of ethische elementen zou men kunnen aanwenden tegen een ideaal van de hoogste persoonlijke vrijheid, de broederschap tussen alle volken, het vrijwillige samenleven, een wereld zonder legers, een mensheid die niet wordt overheerst en niet door staten wordt verdeeld? Ik kan niets inbrengen tegen de kritiek op de staat, als die afwijzing berust op het feit dat de staat zich als militair apparaat boven en buiten de zuiver-zedelijke normen plaatst. Alleen: de mens en de maatschappij zijn zo gecompliceerd dat rede en ethiek slechts één deel, één aspect, één verschijningsvorm van het leven uitmaken. De onredelijkheid en boosaardigheid zijn even reëel als de wijsheid en de goedheid.’

‘Het kleinste kwaad’

Het gaat er bijgevolg voor Constandse om niet buiten de strijd van het ogenblik te staan. Als je daaraan deelneemt, dan streef je naar een opportunistisch compromis met de staat, de bourgeoise, de ‘macht’. Bij een staking om hoger loon, een actie om werklozenuitkering, of tegen bepaalde wetten, zoek je volgens Constandse ‘het kleinste kwaad’, een betere vorm van samenleven met ‘het gezag’. 

Als men de politieke activiteit alleen wil voeren op voorwaarde dat zij leidt tot opheffing van de staat, moet men haar volgens hem maar overlaten aan dat toekomstige geslacht, waarvan men alles verwacht. ‘Op deze wijze loopt men het gevaar, een soort Getuige van Jehovah te worden, zonder in deze tijd de weg te kunnen betreden die daartoe voert, behalve in de geest en de verbeelding.’

‘Kritisch beschouwend’

Na de oorlog was Constandse, zoals hij het zelf uitdrukt, ‘kritisch beschouwend’ geworden: hij werd redacteur buitenland bij het Algemeen Handelsblad, schreef kronieken, moest veel lezen en maakte talrijke reizen, waarvan hij verslag uitbracht. In het jaar 1946 schreef hij in het weekblad De Vlam de wekelijkse buitenlandse kronieken. Bijna acht jaar lang, van 1946 tot de zomer van 1953, werkte hij mee aan het weekblad De Vrijdenker. Van 1951 tot het einde van 1954 heeft hij de redactie gevoerd van het blad Verstandig Ouderschap van de Nederlandse Vereniging voor Seksuele Hervorming. Hij werkte mee met het Humanistisch Verbond en met de bladen De Vrije Gedachte, Bevrijdend Denken en Ratio.

Na zijn pensionering in 1964 is hij als free-lance-publicist ook voornamelijk bezig geweest met de actuele historie als medewerker aan De Groene, Vrij Nederland, De Nieuwe Linie, aan de VPRO-Radio, aan het maandblad De Gids en vele andere media. Van 1973 tot 1983 was hij een actief medewerker aan het theoretische anarcho-syndicalistische tijdschrift De AS.

Inspiratie tot vrijheid

Op de vraag of zijn anarchistische achtergrond op zijn actuele historische beschouwingen invoed heeft gehad, antwoordt hij: ‘Ik heb daarbij geen anarchistische normen aangelegd, dat zou te utopisch zijn geweest. […] Tegenover de levensgevaarlijke wedloop in bewapening blijft echter staan een kritische bewustwording van individuen en groepen, de emancipatie inzake de godsdienst, de seksuele verhoudingen, de opvoeding, de arbeid. Aan vrijheidlievende idealen op al zulke gebieden kunnen de filosofie, de ethiek en de sociale opvattingen van het anarchisme positieve bijdragen leveren.’ Hij noemde dan ook zijn boek dat in 1979 bij Uitgeverij Meulenhoff uitkwam, en dat twee drukken kende: Anarchisme – inspiratie tot vrijheid. 

Als hij op zijn rijke levensloop terugblikt, ziet hij zichzelf als een simpele schakel in een eindeloze keten van geslachten – ‘een klein element in de grootse ontwikkeling, waarvan wij hopen, dat ze tot een humaner en gelukkiger samenleven van vrije mensen mag leiden. Twijfel daaraan ontheft ons niet van de creatieve opdracht erop te blijven vertrouwen.’

Johny Lenaerts

*Anton Constandse, De bron waaruit ik gedronken heb. Herinneringen, Amsterdam: Meulenhoff, 1985.

* Thom Holterman, Anarchisme in de lage landen, Utrecht: Kelderuitgeverij, 2017.