Annie Le Brun: De verbeelding heroveren

De Franse dichteres en essayiste Annie Le Brun (1942-2024), die nog persoonlijk André  Breton en Guy Debord gekend had, klaagt aan dat de technologie en het internet beslag leggen op de aandacht en de beelden beroofd hebben van hun verbeelding en subversieve kracht. Tegenover de verarming van het sensibele en mentale landschap wil ze nieuwe perspectieven openen. In het spoor van het surrealisme houdt ze een warm pleidooi voor een heropleving van de poëtische verbeelding.

In een recent boekje, getiteld  L’insistant désir de voir s’élargir l’horizon (Het aanhoudende verlangen om de horizon te zien verbreden), werden een vijftal interviews met en een lezing van Annie Le Brun gebundeld. Johny Lenaerts selecteerde en vertaalde enkele opmerkelijke uitspraken.*

Een teveel aan realiteit

Wij leven momenteel volgens Annie Le Brun in een onophoudelijke ontkenning van de feiten, hetgeen mogelijk gemaakt wordt dankzij de vooruitgang van de industriële beschaving en van zijn inzet op de kwantiteit. Zodat er een nieuwe vorm van censuur ontstaat, die niet langer gebaseerd is op het verbod maar op het exces, en dat ons voortdurend in de war brengt, zonder dat we ons daar bewust van zijn. Zo is ze gekomen tot het idee van een ’teveel aan realiteit’. Ze duizelde toen ze de gevolgen daarvan in alle domeinen gewaar werd: in het domein van de informatie, van de voeding, van de kleding, van de seksualiteit, van de cultuur… Dit ‘teveel aan realiteit’ was bezig zich als onze enige realiteit op te dringen, en bracht een inwisselbaarheid van de mensen en van de dingen met zich mee, hetgeen een verlies aan betekenis en een toenemende gevoelloosheid inhield.

Ze werkte samen met de graficus Juri Armanda. Volgens hem was de commercialisering van alles onverbreekbaar verbonden met de exponentiële verspreiding van miljarden beelden, hetgeen mogelijk gemaakt werd door de algoritmen. Hij zag onmiddellijk in dat de gewone analyses van de inbeslagname van de aandacht geen oog hadden voor het nieuwe van het fenomeen, namelijk dat alles zich momenteel afspeelt in de kern van het beeld. 

Digitale onteigening

Zeer snel zagen Annie Le Brun en Juri Armanda daarin het ontstaan van een nieuwe economie van de blik, dat voor het kapitaal voortdurend hernieuwbaar was en de winst tot controle en de controle tot winst transformeert. Zij ontdekten door wat voor ongekend geweld het beeld doorkruist wordt. Hetgeen hen in eerste instantie ertoe bracht een beeldenboek samen te stellen dat moest aantonen hoe onze relatie tot de wereld op een gevaarlijke manier aan het veranderen is.

Ze waren verbaasd over de snelheid waarmee die inbezitneming van het beeld erin slaagde de grens tussen realiteit en fictie te vervagen, terwijl de verbeelding eruit verdween. Daardoor leek het hen des te noodzakelijker om uit te zoeken waar de digitale onteigening van elk van ons  naartoe leidt. Temeer omdat noch de dialectiek noch enig ander traditioneel concept in staat leek de contradictorische logica van die onderwerping te vatten, een onderwerping die voortgebracht wordt door de vrijheid die ons zogenaamd door de smartphone geleverd wordt. 

Modellering

Volgens Annie Le Brun zijn we momenteel via de smartphone het voorwerp geworden van een ware psychische modellering, die gepaard gaat met de modellering van onze waarneming, of het nu gaat om de tijd of om de ruimte. Die digitale onmiddellijkheid brengt volgens Annie Le Brun een algemene incoherentie voort die het verval van elk historisch besef versnelt, terwijl de tweedimensionale ruimte ons uiteindelijk elk besef van een andere schaal doet vergeten. Daarbovenop komt het onheil van de fragmentering, een proces dat inherent is aan de commercialisering die momenteel onze sensibiliteit verbindt met het ritme van een onontkoombare verveelvoudiging van nieuwe markten. 

Het meest opvallende voorbeeld van deze exponentionele fragmentering is volgens haar de onlineporno, dat een ongekende beknotting van ons driftleven inhoudt. Daardoor wordt het volgens Annie Le Brun des te gemakkelijker om ons surrogaten van de verbeelding te verkopen, die de Metavers en de ontelbare voortbrengselen van de artificiële intelligentie vormen. Met als resultaat dat het kapitaal momenteel in staat is zijn droom te verwezenlijken, een droom die voorheen onvoorstelbaar was: een verbeelding waarin alles koopbaar is. Anders gezegd, dat onze schat om kosteloos dingen te doen, waar tot voor kort onze verbeelding mee samenviel, ons ontstolen dreigt te worden.

Kunst

Van de kunst werd aangenomen dat ze iets anders dan de heersende expressie kon laten zien. Maar Annie Le Brun is tot de vaststelling gekomen dat de hedendaagse kunst in beslag genomen wordt door het kapitaal. Heel ons gevoelsleven wordt belegerd, zo stelt ze. Over heel de wereld worden dezelfde tentoonstellingen van dezelfde kunstenaars gehouden. We worden gevraagd deel te nemen aan het grote spektakel van de transformatie van de kunst tot waar en van de waar tot kunst. Het is volgens haar van belang wegen te ontdekken om daaruit te ontsnappen. Want, zegt ze, aan de horizon zou wel eens een helder licht kunnen opduiken.

Spel van beelden en woorden

Annie Le Brun werd altijd al geobsedeerd door beelden. Komen beelden vóór de woorden? Ja, antwoordt ze, het beeld bereikt ons vóór de woorden, in dat opzicht is het allesbepalend in onze relatie tot de wereld. Ze legt bruggen naar de woorden. Het is de eerste kracht die ons verbindt met het anders-zijn. De wedijver tussen de woorden en de beelden is volgens Annie Le Brun duizelingwekkend, de woorden duiken op om uit te spreken wat niet getoond kan worden, en de beelden verschijnen om vorm te geven aan wat niet gezegd kan worden. Of we dat nu willen of niet, we beleven dat vreemde spel tussen de woorden en de beelden. In feite komt volgens Annie Le Brun onze sensibele ademhaling daarin tot uiting.

De snelheid van de schaduw

Door middel van het beeld en de smartphone maakt volgens haar het kapitaal van eenieder de agent van zijn eigen onderwerping, door hem te integreren in zijn dagelijkse verspreiding van  miljarden beelden. Er vindt een zodanige ontregeling plaats dat momenteel het beeld dreigt de verbeelding te vernietigen.

Vandaar dat ze zich op een gegeven moment de vraag stelde: zijn alle beelden agenten van het kapitaal geworden? Daarop heeft ze zich enkele beelden herinnerd die haar tijdens heel haar leven bijgebleven waren, zonder dat daar enige affectieve of emotionele reden voor bestond. Ze besefte dat ze haar gemarkeerd hadden door de raadselachtigheid die erin school. Het was duidelijk dat deze raadselachtigheid hen in staat gesteld had te ontsnappen aan de inlijving van alle andere beelden, alsof ze gedreven werden door de urgentie om  zich niet te laten beroven van dat schaduwgedeelte dat ze in zich meedroegen. Plotseling twijfelde ze er niet in het minst aan dat momenteel de grote uitdaging voor de beelden erin bestaat om vooral hun schaduw niet te verliezen en dat dit, net als bij de mens, van essentieel  belang is. Zij is het die de auravoortbrengt, waar Walter Benjamin het over heeft. Want ze staat garant voor alle verbreding van het perspectief. Vandaar het idee van een snelheid van de schaduw die ons in de huidige situatie kan helpen om een beetje van ons reusachtig verlies terug te veroveren.

Ruimte van vrijheid

De dolle ontwikkeling van de communicatietechniek veroorzaakt volgens Annie Le Brun een onophoudelijke toenadering van realiteiten die tussen miljarden beelden van elkaar gescheiden zijn. De vraag dringt zich op of dat niet de definitie dat het ‘Surrealistisch Manifest’ van het poëtische beeld geeft, op de helling zet. 

Het is goed mogelijk, meent Annie Le Brun, dat de schok die André Breton ervan verwachtte geen zin meer heeft. Hetgeen volgens haar de evidente armoede van de hedendaagse kunst nog versterkt. Het zou er volgens haar veeleer om moeten gaan terug te keren naar de oorsprong van het beeld. Het verrassingseffect is de banaliteit zelf geworden, hetgeen tot gevolg heeft dat het geheim, dat het poëtische beeld onthulde door zich te openen op de ruimte van de metamorfosen, vernietigd wordt. Het is die ruimte van vrijheid tussen de mensen en de dingen dat momenteel terug veroverd dient te worden. Iedereen heeft volgens Annie Le Brun de opdracht op zoek te gaan naar datgene wat nog niet ingepikt werd, en waarbij het surrealisme ons misschien nog te hulp kan komen. Want in een wereld waarin alles koopwaar is, dient men zich te herinneren wat het surrealisme onophoudelijk verdedigd heeft, en waar geen prijs op staat: liefde, poëzie en vrijheid.

Johny Lenaerts

*Annie Le Brun, L’insistant désir de voir s’élargir l’horizon, Paris: Éditions L’Echappée, 2025.