Rebelse vakmensen

Rebelse verpleegkundigen is de titel van het proefschrift van Eline de Kok. Hoe zelfverzekerder verpleegkundigen zijn, hoe meer risico’s ze durven te nemen, tegen de regels ingaan, dingen stiekem doen om maar kwalitatief goede zorg te verlenen. Maar ze moeten oppassen: anders word ik het zwarte schaap en kom ik onder toezicht van mijn leidinggevende.

22 april, 2025 6 min leestijd

(Foto Waldopepper, Flickr CC2.0)

Aldus de Volkskrant van 19 januari 2025. Haar betoog betreft de zorgsector, waar managers vakmensen zoveel mogelijk beteugelen, maar verpleegkundigen de kwaliteit van hun zorg op peil willen houden. Hoe is dat elders in de publieke sector? Laat ik het onderwijs, waar ik ervaring heb, eens bij de kop pakken.

Managers, managers, managers

Waar je ook komt, je struikelt over managers en de gevolgen van hun aanwezigheid sinds de dwanggedachte van ‘marktwerking moet’. Markten ontstaan niet vanzelf, ze moeten geregeld worden. Dat gaat niet zo simpel. Denk aan de privatisering van de zorg: een enorme bureaucratische operatie. Daarvoor zijn tienduizenden managers, inspecteurs en boekhouders ingeschakeld om de ‘onzichtbare hand’ zijn werk te laten doen tussen de ziekenhuizen, artsen, verpleegkundigen, patiënten en verzekeraars. Maar voor menigeen is het lastig om hun invloed op te merken, want hun gedrag en opvattingen zijn inmiddels onderdeel van wat algemeen ‘als normaal’ geldt. Mensen in de jaren negentig en daarna geboren, zijn in deze normaliteit opgegroeid. De managementmacht en daaraan verbonden mentaliteit zijn voor hen vanzelfsprekend.

Op mijn middelbare school in de jaren zeventig werkte geen enkele manager. Er waren leraren, een rector (die ook les gaf) en enkele conrectoren die vanwege hun andere taken wat minder lesuren maakten, een amanuensis, een administratieve kracht, twee conciërges die ook wat kantinetaken verrichtten en twee schoonmakers. Toen ik eind jaren tachtig begon als leraar in het hoger beroepsonderwijs (hbo), was de situatie vergelijkbaar. Er waren hoogstens wat meer mensen werkzaam in de kantine en op de administratie. Het personeel gaf vooral les, colleges van bestuur kenden we niet. Een curriculum werd aangepast aan de actualiteit, maar kende een vaste kern. Latijn, de wet van Ohm of 1+1=2 veranderen niet zo snel. Hoe anders is dat nu: de ene onnozele onderwijsvernieuwing is nog niet ingevoerd of een manager kondigt de volgende aan. Veroudert kennis tegenwoordig zo snel?

Machtsgreep

Door fusies en concentraties zijn in het hbo zelfstandige instellingen omgesmeed tot onderwijsfabrieken met massale studentenaantallen. De groei van het management is nauw verbonden met deze grootschaligheid. Trots maken voorzitters van de Colleges van Bestuur melding van de externe groei, als ze weer een school inlijven.
Was de managementlaag aanvankelijk bescheiden van omvang, de groei van de bureaucratie zat er al snel in. Elke manager stelt een adjunct aan en die een medewerker en die een assistent die een systeembeheerder nodig heeft, een adviseur, enzovoort. En niet ten behoeve van de ondersteuning van leraren, maar vanwege de eigen positie in de bureaucratie.
De studenten zijn sluitposten van de begroting en ervaren dat zij te maken hebben met afbreuk van onderwijskwaliteit. Dat ligt niet aan hen, maar valt deels te begrijpen doordat er per leerling/student minder geld beschikbaar is. Dus minder onderwijstijd, ondanks de jaarlijks groeiende onderwijsbegroting.

De machtsgreep van de managers maakt dat van alle gelden in het hbo, nog pakweg een kwart direct naar het onderwijs gaat. De rest gaat naar huisvesting en riante vergoedingen voor managers en hun ondersteuners. Nooit is goed verklaard hoe het toch kon gebeuren dat scholen ten onder gingen aan vastgoedhandel en gerommel met derivaten: management dat vooral elkaar bezighield, geen les hoefde te geven en toch de tijd moest doden? Tegenwoordig ben ik nieuwsgierig hoe de ene manager de door ‘ChatGPT’ geschreven beleidsnota van een andere manager van commentaar laat voorzien door ‘ChatGPT’ en beiden hun handen vol hebben.

Beroving werkinhoud

Een onderwijsmanager krijgt goed betaald. Dat komt vast, omdat het een moeilijk beroep is waarin je lastige besluiten moet nemen. Maar vele managers hebben er nauwelijks weet van wat er werkelijk in een (hoge)school gebeurt. De eersten die bij ons begonnen in de jaren negentig, waren een oud-directeur van een warenhuis en één van een rijwielenfabriek. Zij meenden dat ze met hun managementtechnieken overal terecht konden. Voor ingewikkelde beslissingen huurden ze dure consultants in, plus andere hulptroepen om hun te leren met de spanningen om te gaan.

Velen zijn voorbijgekomen, lang bleven ze niet. Als sprinkhanen sprongen ze van de ene ‘uitdaging’ naar de andere, een kaalslag achter latend. Leraren moesten na een volgende bezuinigingsronde weer collega’s missen. Die machtsgreep van managers kon slechts slagen, als ze in hun optreden het leraarschap ontkenden. Ze beroofden de leraar (en natuurlijk ook de verpleegkundige of de agent, enzovoort) van de werkinhoud.

Een school als een bedrijf

Alleen het meetbare telt nog. Daarvoor komen richtlijnen en sancties in prestatiecontracten (kritische prestatie-indicatoren, KPI’s): zoveel studenten moeten slagen. Ze moesten meetbare competenties verwerven en daarvoor kwamen nieuwe leersystemen met zelfsturende studenten. Kennisoverdracht was niet meer nodig. De leraar werd procesbegeleider met standaard onderwijsmateriaal en ‘nakijk formats’.
Om het vakmanschap van de leraar verder uit te hollen, kwamen – georganiseerd door het management – docentbeoordelingen door studenten. Hielden de leraren zich wel aan de formats? De leraren die het laagst scoorden kregen problemen.

Of het nu het onderwijs, de zorg of andere sectoren betreft, geef managers een zak geld ‘op afstand’ van het ministerie en ze gaan volle kracht vooruit met fusies en schaalvergrotingen. Management betekent hiërarchie. De manager wordt op zijn beurt weer de maat genomen door zijn manager aan de hand van streefcijfers, dus gaat de aandacht naar de korte termijn. En dat staat per definitie op gespannen voet met echte verantwoordelijkheid. Een hogeschool als bedrijf gerund, vertoont dezelfde gebreken als grote commerciële bedrijven met managers die gefixeerd zijn op vergelijkingsgetallen, als kwartaalcijfers. Hun risicomijdende gedrag laat de afrekencultuur extra groeien. Een manager maalt niet om de gevolgen van de werkwijze: zonder vakinhoudelijke kennis veranderingen doorvoeren en zichzelf daarvoor buitensporig belonen.

Vak terugeisen

Leraren bieden en boden collectief, ook ondergronds, weerstand aan het handelen van deze managers. Zij houden het vakmanschap overeind, laten de cultus van de meetbaarheid een papieren werkelijkheid vormen, negeren de les- en nakijkmatrixen. Studenten kijken verbaasd naar de leraar die uitleg, verdieping en achtergronden aanbiedt. Ondertussen droegen en dragen de kennisbeluste studenten deze vakkundige leraren op handen, maar zulke leraren pasten en passen niet in de financiële en bestuurlijke schema’s van het management. Voorzichtigheid was en is geboden. De managers hebben de macht, beheersen de geldstromen en schromen niet personeel met ontslag te dreigen, als het niet in de pas loopt. Menig manager aarzelde niet om openlijk te vragen welke collega ik niet vond functioneren of wie ik vond dat ontslagen moest worden.

Inmiddels hebben we in de praktijk voldoende bewijs verzameld om dit management te verwerpen. Het is tijd om massaal in opstand te komen tegen deze managementsamenleving en ons vak te heroveren in alle sectoren waar managers vakmensen beteugelen.