Excuusideologie aan het einde van de geschiedenis

“Vrije tijd is ook de reden dat we met Marjolein Faber zitten. De afgelopen eeuw is het aantal werkuren drastisch afgenomen, vooral in welvarende landen”, aldus Sander Schimmelpenninck in zijn Volkskrant-column van afgelopen maandag getiteld “Onze democratie heeft te lijden onder onze werkweigering“. Dit is niets anders dan een “excuus-ideologie”. Schimmelpenninck moet íemand de schuld geven voor het falen van het systeem, dus dan maar “vrije tijd”. Saai. Uitgekauwd. Intellectueel arm. En zo onorigineel dat hij negentiende-eeuwse adel napraat.

Wat is een “excuusideologie” eigenlijk? Een excuusideologie geeft in feite antwoord op de vraag: als de status quo zo geweldig is, waarom gaan er dan dingen fout? Het zijn gedachtekronkels die als excuus dienen voor de fouten van de samenleving die door de schrijver in kwestie wordt verdedigd.

Excuusideologieën, en de excuusfilosofen die ze verkondigen, vervullen een belangrijke rol in de samenleving. Het zijn de slaapliedjes waarmee mensen met welvaart en invloed, de “winnaars” van het moderne kapitalisme, zichzelf (en vooral hun geweten) in slaap kunnen sussen.

Excuusideologieën zijn nooit origineel, ook niet die van Schimmelpenninck. Hij haalt zijn ideeën bij Stuart Whatley. Die schrijft dan weer de status quo-filosofen van het Verenigd Koninkrijk van de negentiende eeuw na, die zich ongetwijfeld baseerden op hun voorgangers. Whatley:

Whatley vergeet hier even de pragmatische reden waarom al die vrije dagen werden afgeroomd: fabrieksbazen wilden steeds meer produceren, en hadden daarvoor steeds meer arbeid nodig. Ook gebruikten werkers hun vrije tijd voor hun vakbonden.

Dat vrije tijd zou leiden tot moreel verval was de perfecte ideologische verantwoording voor het uitbreiden van de werkdag, het afschaffen van pauzes, en het introduceren van de klok. De 19e eeuw heeft de relatie met arbeid grondig veranderd.

Schimmelpenninck vergelijkt de huidige wereld met die van “een eeuw geleden”; precies de hoogtijdagen van het soort industrieel kapitalisme waarin “vrije tijd” een vies woord was. Overigens is het op 24 december dit jaar precies een eeuw geleden dat Mussolini aan de macht kwam.

Dat is relevant, want als Schimmelpenninck stelt dat de huidige gang naar extreem-rechts wordt verklaard door een teveel aan vrije tijd, moet hij ook verklaren waarom in een tijd met veel minder vrije tijd het fascisme óók welig kon tieren. Maar een excuusideologie hoeft niet rigoureus te zijn.

De excuusideologie dient namelijk vooral de onderbuik. Het moet goed “voelen”, in plaats van dat het daadwerkelijk klopt. Daarom is het geen verrassing dat Schimmelpennincks ‘verklaring’ voor de opkomst van PVV een aantal ideeën combineert die hij toch al gelooft, zoals dat mensen te weinig werken.

Het is in feite niets anders dan “de jeugd van tegenwoordig” de schuld geven. Dat kan altijd, en is altijd populair; jeugd heeft vaak geen invloed in media of politiek, dus vormen ze een boksbal die al millennia de schuld krijgen van maatschappelijk falen.

De ideeën die Schimmelpenninck verkondigt, vertonen ook grote overeenkomsten met een andere excuusfilosoof voor neo-liberaal kapitalisme: Francis Fukuyama. Deze ideologische faalhaas verkondigde in 1992 dat neo-liberaal kapitalisme het eindpunt van de geschiedenis was.

In 2024, toen toch bleek dat democratie en kapitalisme niet goed samengaan, schreef Fukuyama daarom een essay waarin hij de opkomst van politici als Trump probeerde te uit te leggen. Net als Whatley en Schimmelpenninck komt hij uit op verveling als oorzaak.

Met andere woorden, Fukuyama stelt dat neo-liberaal kapitalisme zó hard heeft gewonnen, dat mensen zich zijn gaan vervelen, en dat ze dáárom soms proberen de democratie proberen af te schaffen; puur om van hun verveling af te komen.

Dat is ook wat Schimmelpenninck beweert: het gaat zó goed met Nederland, dat de Nederlandse stemmer uit verveling en statusangst maar xenofoob zijn geworden.

Natuurlijk klopt dit niet met de cijfers. Allereerst klopt het niet dat Nederlanders veel vrije tijd hebben. Dat kan hij, rijke graaf vertoevende in Zweden, wellicht denken, maar dat is voor het overgrote deel van Nederland niet waar, zoals Hilde Kalthoff laat zien.

Daarnaast klopt het niet dat Nederlanders zo extreem welvarend zijn. Er is juist een steeds grotere “kloof”, zou je kunnen zeggen, tussen rijk en arm. Dus alleen al daarom slaat het betoog nergens op.

Bovendien bevraagt hij ook niet waarom sociale media zo verslavend zijn. Ja, veel sociale media zijn zeer slecht voor onze mentale gezondheid, maar dat komt door de achterliggende economische prikkel om mensen zo veel mogelijk aan een platform te binden.

De conclusie van Schimmelpenninck, dat verveling en sociale media de opkomst van extreem-rechts veroorzaken, kan je alléén bereiken als je begint vanuit de conclusie dat er op fundamenteel, systemisch niveau niets mis is met de huidige samenleving. Anders stop je niet bij “sociale media zijn slecht”.

Maar het bestaan van de “excuusideologie” is niet zozeer het probleem; het probleem is dat er, in de huidige intellectuele leegte, weinig anders meer bestaat. Wie kijkt naar de hedendaagse parlementaire politiek, ziet eigenlijk alleen nog maar excuusideologieën.

Voor VVD is er te veel overheid, CDA ziet te weinig naastenliefde, NSC denkt dat er een “nieuw sociaal contract” nodig is, de Libertaire Partij wil de overheid afschaffen, de Partij van de Sport vindt dat we te weinig bewegen… enz.

Zelfs GroenLinks, PvdA en SP hebben zich neergelegd bij het kapitalisme, al zien ze wel liever hier en daar wat meer regulering. Geen enkele partij in de huidige parlementaire politiek, en zo goed als niemand in de gevestigde journalistiek, stelt vraagtekens bij het onderliggende kapitalisme.

Dat ontbreken van elke kritiek op kapitalisme als systeem noemt Mark Fisher het “kapitalistisch realisme“. Kapitalisme is zo sterk verankerd, dat een alternatief niet mogelijk lijkt. Daarom proberen mensen allerlei problemen op bijna esoterische wijze verklaren.

En geen enkele “excuusideologie” is zo gevaarlijk als die van de PVV en trawanten: het fascisme, waarin de fouten van het kapitalisme worden verklaard door xenofobie, samenzweringen en de geniepige “interne vijand”.

De groei van de PVV kan in ieder geval deels worden verklaard door de complete afwezigheid van anti-kapitalistische kritiek in politiek en media. Niemand in die arena’s probeert (uit eigenbelang of angst) mensen uit te leggen dat veel problemen een oorsprong hebben in kapitalisme.

Ze komen met excuusideologieën, en vinden het vervolgens vreemd als mensen worden aangetrokken tot het fascisme: de meest dramatische, theatrale van alle excuusideologieën. In feite zijn het allemaal leugenaars, die nu plaats moeten maken voor Wilders: koning der leugenaars.

Maar ja, dat zou betekenen dat we fundamentele zaken aan onze samenleving te veranderen. Dus misschien toch maar “de jeugd van tegenwoordig” overal de schuld van geven. Dat klinkt een stuk makkelijker.

Bo Salomons

(Dit artikel verscheen eerder als een draadje op Bluesky.)