De Geest van Totalitarisme – George Orwell En 1984 – Met Het Oog Op De 21ste Eeuw

Orwell is beroemd om twee romans: 1984 en Animal Farm. Het is echter weinig bekend, volgens de Franse socioloog en politicoloog Frédéric Pierru, dat deze geëngageerde intellectueel een even rijk als zeer gevarieerd oeuvre heeft geproduceerd. Pierru bespreekt het boek van de Franse filosoof Jean-Jacques Rosat, getiteld L’esprit du totalitarisme, George Orwell et 1984 face au XXIe siècle (2025). Het hoofddoel van het boek is het totalitarisme te begrijpen dankzij George Orwell. Wie zijn of haar geheugen omtrent de kern van Orwell’s boek  wil opfrissen, zie Wikipedia, Online.

Frédérique Pierru houdt Rosat in Frankrijk tot een van de, zo niet de beste, experts op het gebied van Orwell. Hij heeft een boek gepubliceerd dat kan worden gezien als een inleiding tot het rijke oeuvre van Orwell. Daarin kan men de actualiteit van Orwell ontdekken, aangezien de laatste de beste psycholoog was van de ‘totalitaire mentaliteit’, die niet alleen in Rusland of China tot uitdrukking zou komen. Aldus Pierrru wiens bespreking te vinden is op de site ReSPUBLICA, zie Online. Hieronder mijn vertaling van die bespreking. [ThH]

Orwell, voorbij de clichés

Iedereen kent George Orwell.  Als je het aan een willekeurig iemand vraagt, zal die waarschijnlijk antwoorden: ‘Oh ja, degene die 1984 schreef. Als je geluk hebt, noemen ze Animal Farm’. En dat is het dan. ‘Orwelliaans’ is zelfs een veelgebruikt bijvoeglijk naamwoord geworden. ‘Orwelliaans’ roept de het leven beheersende Partij op uit het boek 1984en ‘Big Brother’. Orwells werk is evenwel net zo complex als zijn geëngageerde leven. Door 1984 opnieuw te plaatsen en in te bedden in het enorme Orwelliaanse corpus, krijgt het boek een geheel nieuwe betekenis.

Wat de filosoof Jean-Jacques Rosat ons biedt, is een introductie tot het verfijnde politieke denken van George Orwell, en de roman is eerder een voorwendsel. De auteur citeert weliswaar uitgebreid scènes uit 1984, met name de confrontatie tussen O’Brien, een lid van de Kernpartij in de Staat, en Winston Smth, de ambtenaar van de Miniver (het Ministerie van Waarheid). De laatste is iets te nieuwsgierig en verlegen door de vervalsing van feiten, of zelfs hun regelrechte uitwissing.Deze ambtenaar zal, beetje bij beetje, met name door een tragisch romantische ontmoeting, de ‘totalitaire mentaliteit’ ontstijgen. We moeten deze uiting van ‘totalitaire mentaliteit’, waarvan Rosat de werking geduldig ontmantelt, serieus nemen.

Over de opkomst van het nieuwe totalitarisme

Net als alle geïnformeerde, linkse waarnemers van het huidige tijdperk maakt Rosat zich zorgen over de opkomst van het totalitarisme, met name in het licht van Poetins Rusland en Xi’s China. Hij doet een fundamentele observatie, gebaseerd op Orwell: het hedendaagse totalitarisme is een totalitarisme dat lering heeft getrokken uit eerdere mislukkingen. We zijn het tijdperk van totalitarisme 2.0 binnengegaan, waarvan de methoden voor mind control aanzienlijk geavanceerder zijn geworden, met de inzet van gezichtsherkenningsapparatuur en AI (kunstmatige intelligentie) als slechts twee voorbeelden.

Maar ook al is het ‘verfijnd’, het totalitarisme heeft fundamentele en blijvende eigenschappen. Zo drijft de totalitaire mentaliteit de spot met ideologie. De totalitaire persoonlijkheid probeert haar medeburgers geen opvatting van het algemeen belang op te leggen. Nee, ze streeft naar macht omwille van de macht. De totalitaire oligarchie (de hoogste echelon van de Partij) heeft geen idealen, integendeel. Ideologie is volkomen flexibel; ze kan de ene dag het ene zeggen en de andere dag het tegenovergestelde…

Ideologie staat niet centraal in totalitarisme. De drijvende kracht ervan is macht over het plebs, en zelfs het genot van het uitoefenen van die macht. In zekere zin is totalitarisme symbolisch leeg. Macht is het ultieme doel. Laten we een voorbeeld nemen: Trump kan alles zeggen, zolang hij zijn macht maar kan uitoefenen, of dat nu over de CIA, de FED of de FBI heen is… Wanneer Hannah Arendt zegt dat totalitarisme ‘de logica van een idee’ is, dat zich ontvouwt door het gebruik van gewelddadige of meer geavanceerde middelen, heeft ze het mis. Ideeën doen er weinig toe. Tijdens de Moskouse processen van 1937-1938 werden de berouwvolle oude bolsjewieken die al veroordeeld waren ongetwijfeld zo gemarteld dat ze zichzelf zouden beschuldigen. Maar ons tot deze observatie beperken zou oppervlakkig blijven: in werkelijkheid beschuldigen ze zichzelf, omdat de Partij voor hen alles is. Haar bestendigheid gaat verder dan hun korte leven. Je zou de Partij bijna met God kunnen vergelijken.

De zeer flexibele relatie van totalitaire oligarchieën tot ideologie

Evenzo dient het veroordelen en weerleggen van de totalitaire ideologie van dit moment geen enkel doel. Het zijn de geestelijken en hun conatus (natuurlijke neiging) die ertoe doen. In een totalitair regime zijn er immers drie lagen: (a) de leden van de binnenste Partij, de geestelijkheid dus, (b) de buitenpartij, de kleine handjes die druk bezig zijn de onophoudelijke tegenslagen van de geestelijkheid te rechtvaardigen – waarvan Winston in 1984 een afwijkend voorbeeld is – en (c) de grote massa van het plebs die onderworpen is aan de macht van de Partij. Deze partij rechtvaardigt zichzelf niet met ‘ideeën’, maar door het feit dat ze het plebs beschermt tegen een mogelijke oorlog tegen twee vijanden die eveneens totalitair zijn. Deze drie totalitarismen zijn in zekere zin rivaliserende bondgenoten. Elk gebruikt de ander om de bevolking in toom te houden. De externe dreiging dient om de basis te domesticeren.

Rosat laat zien hoe ‘ideeën’ van weinig belang zijn in het verlangen van de oligarchie naar absolute macht, omdat het inderdaad een totalitaire oligarchie is. Macht is het hoogste goed, vóór geld bijvoorbeeld. Daarom kan het verleden naar believen worden veranderd (het is de ‘veranderlijkheid van het verleden’) om de onfeilbaarheid van de Partij in de ogen van de massa te beschermen. Dit proces is bekend. Trotski verdween van foto’s van vroege bolsjewieken, voordat hij in Mexico met een ijsbijl werd vermoord (1).

Orwell was zijn hele leven geëngageerd. Het bracht hem ertoe om aan de zijde van de POUM (Partido Obrero de Unificación Marxista)  in de Spaanse Burgeroorlog te vechten, tot hij in zijn keel werd geraakt door een kogel van  Spaanse franquisten [van ‘franquisme’, een aan het fascisme verwante ideologie; thh.]. Hij was een fervent criticus van de rol van journalisten en intellectuelen in de opkomst en verbreiding van het totalitarisme. Woedend was hij over de leugenachtige berichten van stalinistische journalisten en intellectuelen over de Spaanse Burgeroorlog. Zijn correspondentie en zijn andere bundels (met name As I please, 1944), tonen een man die onverzettelijk is ten opzichte van de waarheid – we komen later op dit cruciale punt terug – en woedend over de intellectueel-journalistieke lakeien wier dagelijkse werk dat van Winston Smith is: de feiten verdraaien, zelfs ontkennen. [..]

Over totalitaire mentaliteit of totalitaire psychologie

Zoals u zult begrijpen, is het immense belang van dit boek niet om nog maar eens een analyse van de roman 1984 te maken. Het moet zeker gelezen worden. Maar bovenal is het noodzakelijk om het hele werk van George Orwell te lezen, want het is een minutieuze ontmanteling van de ‘totalitaire mentaliteit’. In zekere zin creëert Rosat, door te vertrouwen op het hele Orwelliaanse werk dat hij uit zijn hoofd kent, een precieze psychologie van de ‘totalitaire mentaliteit’. Het is deze notie die ons in staat stelt om te generaliseren. Is de totalitaire mentaliteit het voorrecht van Poetin of Xi? Zeker niet, en dat is wat het meest verontrustend is. Een totalitaire mentaliteit wordt uiteindelijk ongetwijfeld belichaamd in een zogenaamd onfeilbare Partij. En de eerste symptomen zijn er: totalitarisme is in de eerste plaats een psychologie, hetzij van overheersing, hetzij van onderwerping.

De vernietiging van het begrip ‘objectieve waarheid’

Totalitarisme is in de eerste plaats de vernietiging van het begrip ‘objectieve waarheid’. Laten we niet vergeten dat we met objectieve waarheid feiten bedoelen die onafhankelijk zijn van de aan- of afwezigheid van waarnemers, met hun cognitieve vooroordelen. Als Trump morgen verklaart dat de aarde plat is, is hij nog steeds rond. Er zijn feiten, woorden en daden die hebben plaatsgevonden, of we dat nu leuk vinden of niet. Of we ze nu anders interpreteren dan anderen, verandert er niets aan: de feiten zijn de feiten. Anders vervallen we in relativisme en perspectivisme, wat de deur opent naar een totalitaire mentaliteit. [..].

Macht over ideeën: de drijvende kracht van het totalitaire individu

De auteur van deze regels heeft zich altijd afgevraagd of de voorstanders van de ‘identiteitssynthese’ echt in hun onzin geloven: alle individuen uit zichtbare minderheden zijn slachtoffer van racisme, alle blanke mannen zijn potentiële verkrachters, alle mannen zijn ‘giftig’, alle vrouwen zijn arme slachtoffers, alle ‘blanken’ die door ‘blanken’ worden getroffen, zijn potentiële kolonisten, enzovoort. Iedereen kan in zijn dagelijks leven de banale opmerking maken dat deze stellingen onjuist zijn.

Dit is precies wat de ‘totalitaire mentaliteit’ kenmerkt. Deze totalitaire intellectuelen liquideren het idee van objectieve waarheid, en dat is wat hen totalitair maakt in hun aanpak. Hun enige doel is het veroveren van posities die worden ingenomen door ouderen die geliquideerd moeten worden. Let niet op de onzin die ze uitkramen; kijk naar hoe ze handelen. Hun doel: de rede vernietigen en vervangen door hun macht.

Frédéric Pierru (Vertaling Thom Holterman. Het artikel is integraal te lezen op de site ReSPUBLICA, zie Online.)

Noten:

1) Lees in dit geval: Léonardo Padura, L’homme qui aimait les chiens.

2) Pascal Engel, Manuel rationaliste de survie, Marseille, Agone, 2020.