De versteviging van rechtse macht

De plannen van het kabinet Schoof zijn een direct gevaar voor de democratie. De coalitie breekt de middelen af waarmee ze ter verantwoording geroepen kan worden. In dit artikel leg ik uit hoe. En dat gaat verder dan een noodwet.

Te beginnen met één van de grootste gevaren: de wijziging van de kieswet. Het kabinet wil veranderen hoe de Tweede Kamer wordt verkozen: van een representatief stelsel (zoals we dat nu hebben) naar een gemengd districtenstelsel, naast een landelijke lijst.

In ons huidige systeem is elke stem evenveel waard. Een percentage van de stemmen in de verkiezingen vertaalt direct naar een percentage stemmen in het parlement. In een districtenstelsel wordt alleen per district gekeken, waardoor je dus een andere uitkomst krijgt.

Hoe dit precies uitwerkt hangt af van hoe het districtenstelsel wordt vormgegeven. Het idee kwam oorspronkelijk uit de koker van Pieter Omtzigt en NSC. Hun voorstel probeert een bepaalde evenredige vertegenwoordiging te behouden door te corrigeren via een landelijke lijst.

Zelfs al is NSC serieus over dat beginsel, het lijkt erop dat Pieter Omtzigt zijn gezag binnen de coalitie kwijt is. Zijn partij staat op groot verlies in de peilingen, dus het is maar de vraag of hij serieus wordt genomen.

De risico’s van een districtenstelsel zijn groot. In landen als het VK, de VS en Frankrijk zien we dat districtenstelsels leiden tot een aantal kunstmatig grote partijen. Ook tellen in districtenstelsels plattelandsstemmen vaak meer mee dan stemmen van mensen in steden.

Wie naar een verkiezingskaart kijkt in 2023 ziet dat PVV in het merendeel van de gemeenten de grootste is geworden, terwijl ze minder dan een kwart van de stemmen hebben gehaald. Dit zie je ook in eerdere verkiezingen: de winnaar lijkt geografisch veel groter dan procentueel.

Bovendien kan in een districtenstelsel veel macht worden uitgeoefend door het uittekenen van kiesdistricten. In de VS heet dit “gerrymandering”, waarbij je kiesdistricten tekent om te eigen winst te vergroten. De vraag is dus: wie tekent die districten?

Eén kiesdistrict per provincie is ook geen oplossing. In Zeeland wonen 383.032 mensen, in Zuid-Holland 3.709.000. Dus óf Zeeland krijgt kunstmatig meer vertegenwoordiging, of Zuid-Holland krijgt tien keer meer vertegenwoordigers. Gaan mensen in de provincie zich dan gehoord voelen?

Dit alles vereist niet eens een wijziging van de Grondwet. Die stelt slechts beperkte eisen aan het kiesstelsel, waarbij de details zijn uitgewerkt in de Kieswet. Dus deze coalitie kan het kiessysteem nog aanpassen vóór de volgende verkiezingen.

En de gevolgen daarvan kunnen gigantisch zijn, zoals dit filmpje aantoont. In het VK leidt een extreem districtenstelsel ervoor dat het merendeel van de stemmen in het land niet gehoord worden of geen enkele uitwerking hebben.

Een vinger op de schaal van verkiezingen leggen is een directe manier om als regering minder verantwoording af te hoeven leggen, zeker als het kiessysteem wordt aangepast in het voordeel van de zittende coalitie. Zo blijft Orbán aan de macht in Hongarije.

Een tweede fundamentele aanpassing is het invoeren van een constitutioneel hof om wetten aan de Grondwet te toetsen. Dit is in principe geen slecht idee. Artikel 120 van de Grondwet maakt het onmogelijk om wetten aan de Grondwet te toetsen, dus er ontbreekt een controle.

Het probleem is een apart constitutioneel hof. Op dit moment is het hoogste gerechtelijke orgaan (buiten bestuurszaken) de Hoge Raad. Als artikel 120 wordt geschrapt, zou dat ook de hoogste rechter worden in grondwettelijke zaken.

Maar de Hoge Raad heeft een strenge wettelijke benoemingsprocedure, waarin de Hoge Raad zelf veel invloed heeft op wie als raadsheer wordt benoemd. Als de regering een nieuw constitutioneel hof opzet, kan die een eigen benoemingsprocedure krijgen, met meer regeringsinvloed.

In Turkije is er al veel strijd tussen verschillende judiciële organen, tussen aanhangers van president Erdogan en het Grondwettelijk Hof. Erdogan probeert hier juist meer invloed te hebben op gerechtelijke benoemingen om zijn macht te verstevigen.

Ook wil de regering duidelijk inperken welke grondrechten toetsbaar zijn. In het regeerprogramma gaat het alleen om “klassieke grondrechtsbepalingen”. Dat zijn rechten als de vrije meningsuiting en godsdienstvrijheid, waarbij de overheid zich terughoudend moet opstellen.

De grondwet bevat ook sociale grondrechten, zoals het recht op onderwijs, het recht op zorg en het recht op wonen. Het is geen wonder dat een (extreem)rechtse regering die rechten van burgers juist wil inperken.

Aan de andere kant is het eigendomsrecht wel een klassiek grondrecht. Dus het kan best zijn dat een grondwettelijk hof zich juist heel beschermend uitlaat naar particulier eigendom. Bijvoorbeeld bij onteigening in klimaat- en stikstofzaken.

Anderzijds kan een gerechtshof dat is benoemd door een extreem-rechtse regering ook zorgen dat schendingen van grondrechten niet als zodanig worden beoordeeld. Een politiek gestuurde rechtspraak is extreem schadelijk voor de kwaliteit en de inhoud van die rechtspraak.

Dat komt bovenop de problemen die we al hebben met gerechtelijke onafhankelijkheid. In Nederland worden rechters benoemd bij Koninklijk Besluit, dus door de regering. Tot nu toe is daar nog weinig misbruik van gemaakt, maar dat kan een regering zo doen.

Wie zich tegen deze veranderingen wil verzetten door te demonstreren ziet hun mogelijkheden ook uitgekleed. Allereerst wordt het demonstratierecht geschaard onder het kopje “nationale veiligheid”, wat al laat zien hoe deze regering naar dit fundamentele recht kijkt.

Ten overvloede merk ik op dat het demonstratierecht fundamenteel is, omdat het één van de weinige manieren is waarop mensen zonder institutionele representatie hun stem kunnen laten horen om verandering teweeg te brengen. Het is één van de democratische controles.

Een regering zou geen problemen moeten hebben met demonstraties en tegenspraak moeten aanvaarden. Maar deze coalitie wordt geleid door Geert Wilders, die demonstraties tegen hemzelf ziet als “anti-democratisch“. Voor hem is het een irritatie.

Maar ook de VVD is (net als de BBB) vijandig naar het demonstratierecht. Bij elke XR-actie vallen VVD-ers over elkaar heen om zich op de meest gewelddadige manier uit te laten over de demonstratie. Het demonstratierecht is niet in goede handen.

En die vijandigheid werd ook al aangekondigd door VVD-minister Van Weel. Hij wou geen inperking van het demonstratierecht, maar wel grenzen stellen aan het demonstratierecht. Want “een groot deel van de bevolking” zou dat prima vinden.

Dat beleid zien we terug in het regeerprogramma. In het programma wordt onderscheid gemaakt tussen “vreedzame demonstraties” en “ordeverstorende acties”. Dit is geen juridisch onderscheid. Alle demonstraties zijn naar hun aard verstorend, hoe licht ook.

Het wettelijk kader (de WOM) heeft het wel over “voorkoming van wanorde”, maar dat is volgens de jurisprudentie een hoge grens. Niet elke actie die de openbare orde verstoord mag meteen verboden worden. Maar dat is wel waar het kabinet op aanstuurt.

Dit, terwijl terwijl Amnesty juist enorme tekorten in het demonstratierecht in Nederland ziet. De versteviging van het demonstratierecht wordt niet genoemd. In plaats daarvan komt er meer geld voor de ME, en meer surveillancebevoegdheden voor de politie.

Vooral dat laatste is extreem zorgwekkend. Het regeerprogramma spreekt van meer surveillancebevoegdheden bij “potentieel grootschalige openbare ordeverstoringen”. Maar dat kan van alles zijn. Elke demonstratie is “potentieel” een grootschalige verstoring van de openbare orde.

Dus krijgt de surveillanceorganisatie van de politie voor openbare orde (TOOI ) bevoegdheden om in feite alle demonstraties te surveilleren. Een organisatie die al jaren bekend staat om het illegaal bespioneren van mensen.

Deze vijandige taal en het harder optreden creëren allemaal een “chilling effect”, waardoor mensen geen gebruik durven maken van hun fundamentele rechten omdat het mogelijk ernstige consequenties kan hebben. Ook bij “toegestane” demonstraties.

Bo Salomons

(Dit artikel verscheen eerder als draadje op Twitter.)