De nieuwe kleren van de keizer: naakte onwaarheid in de talkshow

Zanger Gerard Joling pleit in een RTL talkshow voor drie gevangenen in een cel. “Het is geen hotel”, zegt hij daarbij. Hij laat hier perfect zien hoe propaganda waarde kan geven aan compleet ongefundeerde onzin. Technieken die in alle eeuwen worden gebruikt om enorme wreedheid te rechtvaardigen.

Joling maakt gebruik van wat in de psychologie ook wel de “thought terminating cliché” wordt genoemd. In het Nederlands: de dooddoener. Dat is een stelling die over het algemeen waar klinkt, en als functie heet het gesprek te beëindigen.

Het gevaar van de “thought terminating cliché” zit in het woord: het beëindigt het denkpatroon. Het is een klap tegen het kritisch denkvermogen, zelfs al is het geen inhoudelijk argument. Het is in feite een drogreden.

In dit geval zegt Joling dat een gevangenis geen hotel is. Dat is absoluut nietszeggend in deze context, waarvan Joling overduidelijk geen weet heeft. Hij heeft zich niet ingelezen, hij heeft geen ervaring met gevangenissen, en zijn mening wordt puur gevormd door zijn imago.

Het imago dat Joling probeert te cultiveren is dat van een extreem-rechtse entertainer; een PVV-stemmer die het grootst mogelijke geweld toewenst aan demonstranten die hem niet aanstaan, en die ook nog racistische, xenofobe meningen de wereld in slingert.

Dat imago dat Joling probeert hoog te houden betekent dat hij in de talkshow Coenradie, de PVV-staatssecretaris voor gevangenissen en een fascist in haar eigen recht, moet overtreffen in wreedheid. Dat betekent dat hij maar wat zegt, zoals “de kamers zijn groot genoeg”.

Nu is een “thought terminating cliché” op zichzelf niet gevaarlijk. Sterker nog, als het wordt weersproken kan het de geloofwaardigheid van de gebruiker aantasten. Een “thought terminating cliché” is gevaarlijk als het met autoriteit wordt gepresenteerd en onweersproken blijft.

Die autoriteit haalt Joling uit het format van de talkshow. Dat hij aan tafel zit en het woord krijgt van de host, dat de camera op hem is gericht, dat hij mag uitpraten en de host niet ingrijpt… Dat alles signaleert onbewust aan het publiek dat wat hij zegt van waarde is.

Dat is overigens dezelfde reden dat PVV-er Coenradie en haar trawanten serieus worden genomen, ook al heeft ook zij niets nuttigs te zeggen over het gevangeniswezen (of wat dan ook). Zij is niet het slachtoffer, de gevangenen zijn het slachtoffer.

Dit alles valt onder de categorie “peripheral route persuasion“, of “overtuigen met een omweg”. Niet de inhoud van de argumenten is overtuigend (“direct route”) maar de manier waarop de argumenten worden gebracht.

Dit gebeurde ook tijdens zijn gruwelijke optreden bij Vandaag Inside, een toonbeeld van “peripheral route processing”. De tafelgasten halen allemaal autoriteit uit het feit dat ze in een bekend tv-programma zitten en dat ze elkaar allemaal serieus nemen.

Joling haalt zelf nog wat extra “peripheral route processing” uit de kast omdat hij een bekende en door veel mensen geliefde Nederlander is. Hij heeft het vertrouwen van veel mensen, vanwege zijn muziekcarrière en zijn tv-optredens.

Dit is onderdeel van een probleem dat wordt omschreven in “Manufacturing consent” van Chomsky en Herman: dat je vertrouwen met geld kan kopen via het bezit van een drukpers, website of, in dit geval, een televisiestudio. Je koopt in feite vertrouwen.

Deze techniek wordt extreem veel gebruikt. Zo gebruikte Andrew Wakefield een persconferentie om angst over het MMR-vaccin te verspreiden, op basis van een frauduleus onderzoek. Zijn doel was om zijn eigen vaccin en zijn test kits aan te prijzen.

Dit werd toen meteen in de media herhaald. Waarom? Omdat de persconferentie er officieel uitzag. Er zaten mensen aan een tafel, Wakefield was toen nog een arts… En er waren ook veel media, wat leidde tot een sneeuwbaleffect aan media-aandacht. Ook media versterkt vertrouwen.

Een ander voorbeeld is het Milgram-experiment, waarbij mensen bereid waren om (naar hun idee) dodelijke elektrische schokken toe te brengen omdat dat hen bevolen werd door iemand in een labjas. De klinische setting was overtuigend, niet de inhoud.

En natuurlijk: “peripheral route persuasion” is een belangrijke methode om mensen te recruteren voor sekten. Daarin speelt onder andere de “thought terminating cliché” een grote rol als onderdeel van brainwashing en indoctrinatie.

Met andere woorden: “peripheral route persuasion” is een inhoudelijk holle methode om te overtuigen. Het zijn non-argumenten die zich voordoen als inhoudelijke argumenten, en de enige reden dat ze overtuigend lijken is omdat anderen meeknikken.

In feite zijn dat soort argumenten die “nieuwe kleren van de keizer” uit het sprookje. Twee charlatans verkopen de keizer een niet-bestaand gewaad, door de keizer te overtuigen dat de stof alleen zichtbaar is voor slimme mensen.

De keizer is bang om als dom gezien te worden, dus hij doet alsof hij de stof kan zien, en al zijn adviseurs en ministers doen mee, bang om toe te geven dat ze dom zijn. Als de keizer naakt door de stad paradeert, doen alle toeschouwers alsof ze de stof ook zien.

Dit sprookje geeft ook gelijk de oplossing, want het massale zelfbedrog komt ten einde zodra een kind durft te zeggen dat de keizer naakt is. Dat doorbreekt de zelfhypnose, en uiteindelijk wordt de naakte keizer weggelachen.

Maar dat is precies waar de talkshow niet toe in staat is. Het format van een talkshow is dat mensen ongemodereerd met elkaar in gesprek gaan, dat iedereen een “mening” mag hebben, hoe ongefundeerd ook, en dat er geen fact check is.

Bovendien: talkshows zijn afhankelijk van het trekken van gasten. Gerard Joling zat aan tafel om een nieuwe singel aan te prijzen waarin hij zijn stem in een lied van wijlen André Hazes heeft gemonteerd. RTL Boulevard wil hem niet wegjagen.

Sterker nog: de ongenuanceerde cliché’s zoals Joling die uit zijn publiekstrekkers. Daarom wordt Joling, ondanks zijn extreem-rechtse meningen, nog steeds uitgenodigd. Daarom heeft Johan Derksen, ondanks zijn seksisme, xenofobie, enzovoorts, nog steeds een baan.

Ons huidige medialandschap lijkt ontworpen om de meest gruwelijke “opinies” de meeste aandacht te geven. En om met Stafford Beer te spreken: “the purpose of a system is what it does“. Als dit het effect is, dan is dat het doel.

Wat doe je tegen dit fenomeen? Het is lastig om op individueel vlak goed op te treden tegen de propagandamethoden van talkshows, puur omdat er zo veel geld in omgaat en er zulke grote zakelijke belangen meespelen. Dat is de drijvende kracht achter de gruwelijke inhoud.

Wel is er onderzoek dat erop wijst dat “peripheral route persuasion” (of “processing”) sneller overtuigt dan inhoudelijke argumentatie, maar ook oppervlakkiger blijft. Inhoudelijke argumenten zijn minder aantrekkelijk, maar blijft wel beter hangen.

Dat betekent dat “thought terminating clichés” constant herhaald moeten worden, en dat maakt ze kapitaal- en arbeidsintensief. Dat geeft mogelijkheid om met minder mensen en kapitaal toch een tegenmacht te bieden met overtuigende argumenten.

Dat zou mijn belangrijkste boodschap zijn: iedereen is een expert op een bepaald gebied. Belangrijk is om die expertise te gebruiken, en met de wereld te delen. Wees het kind dat naakte keizers uitlacht.

En als je dit onderwerp interessant vindt: kom op 5 juni naar de Talkshow Talkshow in theater De Generator in Leiden. Ik ben niet betrokken bij de organisatie, maar het lijkt me een toffe show over een belangrijk onderwerp, en de gastenlijst staat vol daadwerkelijke kenners en experts!

Bo Salomons

(Dit artikel verscheen eerder als draadje op Twitter.)