Oorlog Oekraïne (1): drie thematische fronten

maandag 28 april 2025

De complete tekst is te lang, zelfs voor een longread. Vandaar dat er een drieluik van heb gemaakt. Hieronder dus deel 1.

De oorlog in Oekraïne roept lastige vragen op. Kiezen we een kant, en zo ja welke? Als we een kant kiezen, hoe doen we dat dan, hoe maken we dat praktisch? En hoe werkt een stellingname rond Oekraïne door in bredere politieke vraagstukken waar we iets van vinden?

In wat volgt ga ik een aantal dingen proberen. Ik wil aangeven waarom nog steeds een Russische nederlaag nodig is. Die noodzakelijke nederlaag vraagt om een actieve bijdrage, het is niet alleen een abstracte stellingname. Tegelijk vergt het streven naar een Russische nederlaag helemaal niet om een supportershouding jegens Oekraïne als staat. En het is helemaal niet nodig – en zelfs verkeerd – om vanuit de noodzaak tot verzet tegen Russisch imperialisme tot een keus voor militarisering van Europa te besluiten. De opbouw van Europa als zwaarbewapende supermacht is een gevaar op zichzelf dat bestrijding verdient – zonder dat we daarmee de strijd tegen Rusland als zwaarbewapende fascistische supermacht loslaten. Het is een typisch gevalletje van learning to walk while chewing bubblegum at the same time.

1. Drie thematische fronten

Laten we dit eens wat aankleden. Uit het anarchistisch oogpunt van waaruit ik redeneer, is met betrekking tot de oorlog in Oekraïne van een combinatie van verbonden maar ook onderling schurende vraagstukken sprake. Al die thema’s afzonderlijk zijn belangrijk. De aanpak ervan staat echter onderling op gespannen voet. Tegelijk hangen de thema’s ook samen. Ze wortelen in een gemeenschappelijk uitgangspunt: afwijzing van institutionele, hiërarchische autoriteit en van alle onderwerping,onderdrukking en gewelddadigheid die zulke autoriteit met zich meebrengt. Deze anti-autoritaire stellingname vertaalt zich rond deze oorlog aan tenminste drie thematische fronten. Ik loop ze langs, ik willekeurige volgorde want het ene front is niet automatisch belangrijker dan het andere.

a. Antikolonialisme

Het eerste front is: antikolonialisme, anti-imperialisme, afwijzing van bezetting en vreemde overheersing. Het is duidelijk dat kolonialisme, imperialisme, bezetting, opgelegde en gewelddadige gezagsstelsels zijn, vormen van autoriteit in hierboven beschreven zin. Daar volgt uit dat we zulke stelsels af te wijzen hebben, En daar volgt weer uit dat de strijd degen bezetting, vreemde overheersing, imperialisme en kolonialisme iets inherent rechtvaardigs heeft. Als mensen strijd voeren tegen de koloniale overheersing waar ze mee te maken hebben, de bezetting die er uit voortvloeit, de invasie waarmee die overheersing wordt gevestigd, dan hebben ze daartoe het volste recht. Verzetsstrijders verdienen dus steun tegen bezetters en koloniale overheersers.

In de oorlog in Oekraïne vertaalt dat zich als: steun aan Oekraïners die vechten tegen de Russische invasie- en bezettingsmacht, tegen het vanuit Moskou bestuurde imperium, is intrinsiek rechtmatig. Daar is niet mee gezegd dat elke vorm die dit verzet aanneemt, okay is. Daarmee is al helemaal niet gezegd dat elke instantie, organisatie en machtsstructuur waardoor dit verzet wordt georganiseerd ons vertrouwen verdient. Maar het pure feit dat mensen in Oekraïne vechten tegen Russische soldaten en bestuurders, valt die mensen niet kwalijk te nemen. Sterker: mensen verdienen daarin onze principiële solidariteit. Mensen in Oekraïne voeren een strijd tegen invasie en bezetting, tegen koloniale overheersing en imperialistische inlijving. Daar hebben die mensen groot gelijk in.

Vermoedelijk staan er inmiddels al lezers op hun achterste benen om te roepen: het Russisch imperialisme? En de NAVO dan? Is dat geen imperialisme? Jazeker. De steun die NAVO en deelstaten van die NAVO aan Oekraïne leveren, de wapens, het geld, de diplomatieke pressie, heeft niets met vrijheidsstrijd in anti-autoritaire zin te maken. De NAVO en haar lidstaten misbruiken die vrijheidsstrijd voor eigen, inderdaad imperialistische, doeleinden. Maar het feit dat de ene imperialist een vrijheidsstrijd misbruikt tegen een andere imperialist, betekent geenszins dat de vrijheidsstrijd daarmee geen vrijheidsstrijd meer is. Of was de diplomatieke support die de VS aan de Republiek Indonesië in 1949 tegen Nederland verleende dat de Indonesische vrijheidsstrijd tegen het Nederlandse kolonialisme daarmee geen vrijheidsstrijd meer was? Maakte de steun van de Sovjet-Unie aan het anti-imperialistische karakter van de Vietnamese strijd tegen de VS en haar plaatselijke zaakwaarnemers een eind? In het geval van Oekraïne is de lastigheid natuurlijk wel: hoe steun je de Oekraïense strijd tegen overheersing zonder daarmee jezelf als instrument van de NAVO te laten misbruiken? Daar kom ik op terug.

b. Antimilitarisme

Het tweede front is antimilitarisme, een principiële en radicale afwijzing van oorlog als institutioneel, hiërarchisch georganiseerd geweld. Antimilitarisme is niet automatisch afwijzing van geweld op zich, het is geen pacifisme. Stenen gooien naar de ME is geen militarisme. Politiebureaus platbranden, munitieopslagplaatsen opblazen: het is op zich geen militarisme. Vanuit de struiken in de heuvels schieten op opmarcherende bezettingstroepen is niet automatisch militarisme. Wat geweld tot militarisme maakt is de organisatie ervan. Militarisme is het stelsel van georganiseerd en van hogerhand verordonneerd, dus hiërarchisch aangestuurd, geweld. De militaristische aanpak bestaat niet uit het doden van mensen uit persoonlijke woede, bezorgdheid over eigen leven of dat van dierbaren, wraakgevoelens of zelfs gewoon voor de kick. Mensen doden uit zelfverdediging is natuurlijk iets anders dan doden voor de lol of uit wraak. Maar geen van al deze dingen zijn op zichzelf militaristisch. Een burenruzie met dodelijke afloop is geen militair conflict.

Wat het doden van mensen, en het voorbereiden daarvan, en het zich organiseren daartoe, tot militarisme maakt is het onpersoonlijke karakter ervan. Het is geen geweld vanuit persoonlijke motieven, goed of slecht. Het is doden op commando, doden als beleid van een machtsapparaat dat met dat doden van mensen haar macht tracht te bevestigen, te verdedigen en zo mogelijk uit te breiden. Dat Franse soldaten en Duitse soldaten elkaar na vier jaar loopgravenoorlog waren gaan haten, zal best. Maar ze doodden elkaar over en weer niet primair uit haat. Ze doodden elkaar omdat ze daartoe opdracht kregen van hun officieren, die daarvoor weer opdracht kregen van hogere officieren en uiteindelijk van de heersers van de staat wiens soldaten ze waren. Het geweld dat ze als soldaten uitoefenden was een onderdeel van het militarisme van die staten. Militarisme is institutioneel, hiërarchisch georganiseerd geweld, de organisatie die voor dat geweld is opgebouwd en de ideologie die dit alles legitimeert.

Militarisme is staatsgeweld; de politie werkt net zo goed militaristisch als het militaire apparaat zelf, al is de politie minder zwaar bewapend. Vele verzetsbewegingen die een op zichzelf rechtvaardige strijd voeren tegen overheersing, kolonialisme en imperialisme, werken echter ook langs militaristische lijnen. Hamas is een verzetsbeweging die een legitieme strijd tegen kolonialisme probeert te voeren. Hamas is tegelijk ook een leger-annex-politiemacht, een militair apparaat waarvan haar leden orders uitvoeren. Een zeer klein apparaat vergeleken bij het militair oppermachtige Israëlische apparaat, maar toch. Antikolonialisme zegt hier: Hamas verdient steun. Antimilitarisme zegt hier: Hamas opereert verkeerd. Hier zie je de spanning concreet worden tussen twee thema’s, allebei van essentieel belang vanuit een anarchistisch bevrijdingsperspectief, maar allebei op gespannen voet met elkaar.

In Oekraïne speelt deze gespannen voet nog veel sterker. Tegenover het overduidelijk militaristische staatsgeweld van een zwaarbewapend Rusland staat geen lichtbewapende semi-staatsmacht zoals Hamas, maar een eveneens zwaarbewapende Oekraïense staat die de oorlog voert en haar soldaten inzet langs klassiek militaristische wijze. Twee militaristische machten tegenover elkaar. Het noodzakelijke partij kiezen tegen Rusland schuurt hier met de noodzaak om het tegen elk militarisme stelling nemen. Ja, ook tegen dat van de NAVO en haar lidstaten. Hoe lossen we dat op? Goede vraag. Ik stel hier alleen vast dat deze spanning bestaat. Die spanning vloeit voort uit de gelijktijdige geldigheid van twee principes: antikolonialisme enerzijds, antimilitarisme anderzijds.

c. Antifascisme

Dan is er een derde thematisch front: het antifascisme. Het fascisme vormt een extreme combinatie van autoritaire stelsels en houdingen. Een genocidaal racisme, tot het uiterste opgevoerde patriarchale patronen, gewelddadig afgedwongen orde en gezag, militarisme en staatsverheerlijking, dit alles onder een enkele Grote Leider als opperste gezagsdrager en bron van autoriteit: het is autoritarisme in het kwadraat. Dat anarchisten het fascisme bestrijden met alles in ons is, mag duidelijk zijn. Antifascisme en anarchisme horen bij elkaar. Nee, je hoeft geen anarchist te zijn om antifascist te worden, al helpt het wel. Maar anarchist zijn zonder antifascist te zijn op een of andere wijze is tamelijk ondenkbaar.

Rond de oorlog in Oekraïne brengt dit noodzakelijke antifascisme ingewikkelde stellingnames met zich mee. Een vrij oppervlakkige benadering zegt: aan beide kanten vechten fascisten, soms openlijke nazi’s mee. Er valt dus niets te kiezen voor antifascisten, een voorkeur voor het ene boven het andere kamp valt er niet uit te destilleren. En inderdaad: aan Oekraïense zijde strijden er milities de zich al sinds 2014 als nazi-eenheden profileerden en inmiddels in de officiële Oekraïnse militaire apparaat zijn geïntegreerd. Het Azov-regiment is het meest beruchte voorbeeld. De claim dat met de omvorming ervan tot regulier Oekraïens legeronderdeel het nazi-karakter van dat regiment is verdampt, vind ik weinig geloofwaardig.

Het Oekraïnse fascisme stelt in parlementaire verhoudingen weinig voor. Maar de talrijke monumenten voor de Oekraïense fascistenleider Stefan Bandera, Oekraïens separatist tegen eerst Stalin, later ook Hitler maar vooral tegen Joden en Polen, laten zien dat fascisme in de politieke cultuur van Oekraïne een flinke rol speelt. Veel hedendaagse Oekraïners zien Bandera vooral als vrijheidsstrijder, en slaan zijn fascistische politiek gemakshalve even over. De omarming van zo’n nationale heldenfiguur mag tegen de achtergrond van Russische overheersing te begrijpen zijn, ze is zeer ongezond. En ze maakt de pretentie dat er van van Oekraïnse kant een vrijheidsstrijd in meer dan louter nationale zin wordt gevoerd, bepaald niet geloofwaardiger.

Aan Russische zijde strijden ook ruim voldoende nazi-figuren mee. Maar er is nog iets heel anders aan de hand. De Russische staat zelf is een fascistisch apparaat. Het Russische regeringsstelsel is door Poetin, zijn handlangers en zijn satrapen gaandeweg gaandeweg omgevormd in een fascistisch bewind.

De bekende fascistische thema’s domineren al jarenlang in Poetins propaganda; de Russische natie is volgens hem in existentieel gevaar vanwege interne en externe dreigingen, ondermijnd door LGBTQ+-’propaganda’ en door het gevaar van kleurenrevoluties waarachter natuurlijk Westerse machten schuit gaan. De bestaanscrisis waarin deze dreigingen Rusland hebben gestort, vraagt om een urgent en hardhandig antwoord, een zuivering van ongewenste elementen uit de Russische maatschappij, en een versteviging van Ruslands macht en aanzien op het internationale toneel. Een politiek van bewapening, van assertiviteit aan de grenzen tot agressie over die grenzen heen, censuur en repressie waardoor de ruimte voor kritiek en zelfs het meest vreedzame en kleinschalige protest vrijwel tot nul is teruggebracht, het vermoorden van critici, het opsluiten van demonstranten, het bestraffen van dissidenten met langdurige gevangenis- en kampstraffen, het past allemaal in dat beeld.

Voor de grootheid van Rusland wordt al decennia lang door Poetin hetzelfde instrumentarium uit de kast getrokken als Trumps maffia momenteel doet om Amerika Weer Groot te Maken. Het is hetzelfde soort politiek. En de naam voor extreem nationalisme dat op een beweerde existentiële nationale bestaanscrisis reageert met een extreem zuiveringsprogramma en maximale machtsversterking is nog altijd fascisme. Rusland is een fascistische staat. Poetin is een fascistische potentaat. Datzelfde valt over Zelensky niet vol te houden.

De bewering van Poetin dat de ‘Speciale Militaire Operatie’ in Oekraïne bedoeld zou zijn voor n denazificatie van dat land is dan ook nogal lachwekkend. Voor een serieuze denazificatie zou hij in het Kremlin kunnen beginnen, met een pilletje cyaankali onder zijn tong bijvoorbeeld. Maar Poetin bedoelt er wel iets mee, met dat woord ‘denazificatie’. Hij claimt ermee dat elk Oekraïens nationaal besef, elk streven naar een nationaal Oekraïens bestaan dat ook maar iets verder gaat dan folklore, een vorm van fascisme is, een product van nazi-intriges. Oekraïens nationalisme is daarmee per definitie een uiting van nazisme. Denazificatie betekent niets meer en minder dan het uitbannen van de Oekraïense identiteit, van elk streven naar nationale zelfstandigheid. Oekraïners in door Rusland veroverd gebied worden daarom gedwongen Russisch te spreken en elke uiting van Oekraïens zelfbewustzijn achterwege te laten als ze hun leven zeker willen zijn. Gedwongen Russificatie, om te beginnen van Oekraïense en door de Russische staat ontvoerde kinderen, daar kom t de ‘denazificatie’ van Oekraïne door Rusland feitelijk op neer. Die ‘denazificatie’ is zelf het volslagen tegendeel van antifascisme, het is zelf een vorm van extreem fascistisch beleid. De Oekraïense officiële – neoliberale, en wel degelijk repressieve – Oekraïense staatspolitiek is volstrekt niet op dezelfde lijn te stellen met het Russische officiële beleid jegens Oekraïne en vooral jegens Oekraïners.

Anarchisten wijzen elke staat af, ook de Oekraïense staat. Elke staat is de vijand. Maar niet elke staat is op dezelfde manier de vijand. De Russische staat verdient afwijzing, net als de Oekraïense, omdat het een staat – een autoritair onderdrukkingsapparaat dus – is. De Russische staat is echter als fascistisch regime nog wel van een iets andere orde dan de Oekraïense. In Oekraïne wordt je niet voor zes jaar naar een strafkamp gestuurd als je op sociale media protesteert tegen oorlog en dienstplicht. In Oekraïne is protesteren tegen regering en overheidsbeleid niet zonder risico – in welke staat is het dat wel? Maar in Oekraïne is geen sprake van dezelfde totalitaire greep van de staat op de maatschappij en de meningsvorming als in Rusland. Oekraïne is geen fascistische staat. Rusland is dat wel. De staat Oekraïne heeft een fascisme-probleem. De staat Rusland is een fascisme-probleem. De nederlaag van dit fascistische Rusland is een antifascistisch belang.

Dat geldt nog sterker als we de grenzen over kijken. Grote fascistische stromingen steunen Poetins fascisme, en worden door diens Rusland zelf ook ondersteund. Moskou is niet enkel de hoofdstad van een politiestaat. Moskou is gaandeweg het centrum geworden van een extreem rechts bondgenootschap, een wereldwijd fascistisch netwerk van partijen en bewegingen, sommige op de drempel van de macht, zoals de AfD in Duitsland en het RN van Le Pen in Frankrijk; sommige daadwerkelijk aan het regeren, zoals Orban in Hongarije. En intussen is er een onvast, rommelig maar wel degelijk duidelijk bondgenootschap aan het groeien tussen fascist Poetin en fascist Trump. Op geen enkele manier vormt de regering van Zelensky een soortgelijk middelpunt van een internationaal fascistisch netwerk.

Maar daar volgt ook weer niet uit dat we Zelensky’s regering, staat en leger als een soort antifascistisch bondgenoot kunnen begroeten. Daarvoor staat de fascistische aanwezigheid en gewapende activiteit aan Oekraïense zijde in de weg. De Oekraïense strijd tegen Rusland heeft dus een antifascistische dimensie. Maar wederom is er van een tegenstrijdige toestand sprake. Want hoe bestrijd je nu adequaat het ene fascisme zij aan zij met weer andere fascisten?

Binnenkort: oorlog in Oekraine (2): geen symmetrie

Peter Storm