Vergezichten in stormachtige tijden – Ons organiseren vanuit onze wanhoop

Waarom zijn we hier, op deze conferentie van activisten? We komen uit veel verschillende plaatsen en bewegingen, maar er is iets dat ons verenigt en dat deze bijeenkomst tot een succes zal maken. Wat is dat? Woede. We zijn hier om onze woede te uiten. Onze woede over de militarisering van de wereld, onze woede over de opwarming van de aarde die ons met lijden en uitsterven bedreigt, onze woede over de onmenselijke behandeling van migranten, onze woede over femicide en al het geweld van het patriarchaat. Maar niet alleen woede. Ook: hoop. We komen niet alleen omdat we woedend zijn, maar omdat we dingen willen veranderen. Hoop is onze grote drijfveer. Geen vrolijke hoop, geen loze wensdromen, maar een woedende hoop. Een vastberaden, beredeneerde hoop dat we de wereld kunnen, moeten en zullen veranderen.

1. Woede

Woede, hoop. En in dit moment van angst is er ook wanhoop. Ik was uitgenodigd om te spreken op de bijeenkomst die eind december door de Zapatista’s werd georganiseerd over verzet en opstanden – een grote eer voor mij, maar ik kon niet gaan omdat ik ziek was. Er was één woord dat Marcos (de belangrijkste woordvoerder van de Zapatista’s) aan het einde van zijn laatste toespraak besprak. Wanhoop. Het kapitalisme leidt tot wanhoop. Op allerlei manieren. Op persoonlijk vlak, de diepe en groeiende onzekerheid in het leven: hoe kom ik op de universiteit of aan een baan, wat ga ik daarna doen, in wat voor wereld zullen mijn kinderen leven, hoe vind ik een fatsoenlijke plek om te wonen. Dit alles maakt deel uit van een groeiende sociale wanhoop: kijk wat er gebeurt met migranten, kijk naar de vernietiging van de biodiversiteit waarvan het menselijk leven afhankelijk is, kijk naar de opwarming van de aarde, die steeds meer uit de hand loopt, kijk naar de genocide in Gaza, kijk naar de groeiende gevaren van meer en grotere oorlogen.

Debat over de ideeën van Holloway

Woede, hoop, maar woede en hoop tegen een achtergrond van wanhoop die we niet accepteren. Wanhoop is geen radeloosheid. Het is een weigering om radeloos te zijn, een weigering om onze woede en hoop te laten varen, zelfs in een wereld die ons vertelt dat we gek zijn om te blijven denken dat een andere wereld mogelijk is. In woordenboeken wordt wanhoop vaak gelijkgesteld aan radeloosheid, maar dat is het niet. Ik vond een definitie die dichter ligt bij wat wij voelen: “Wanhopig: bereid zijn elk risico te nemen om een slechte of gevaarlijke situatie te veranderen.” Misschien niet “elk risico”, maar wel een woede om een slechte of gevaarlijke situatie te veranderen, een vastberadenheid om een slechte situatie te veranderen, de slechte situatie die het kapitalisme is. Wanhoop om de wereld te veranderen, omdat we weten dat het niet zo hoeft te zijn, dat we het vermogen hebben om iets anders te creëren. Wanhoop omvat ergernis, ergernis over wat we zouden kunnen doen, ergernis over onze rijkdom, over ons vermogen om iets anders op te bouwen. Rijkdom is heel belangrijk. Begin vanuit onze rijkdom, niet vanuit onze armoede, niet vanuit een “arme wij”, maar vanuit een besef van onze rijkdom. Wat ik voor me zie is geen armoede, maar rijkdom: een verbazingwekkende samenkomst van rijkdommen uit zoveel verschillende landen en bewegingen. Dat is wat deze conferentie zo bijzonder zal maken. We moeten voortbouwen op onze rijkdommen, niet op onze armoede.

En dus, de slogan die op het scherm achter mij staat: “organiseer onze wanhoop”, de oproep die ik uit de toespraak van Marcos haal. En onze wanhoop organiseren betekent ook: onze woede organiseren, onze hoop organiseren, onze ergernis organiseren, onze rijkdom organiseren.

(Als ik zo vaak naar de Zapatista’s verwijs, is dat helemaal niet omdat ik hen vertegenwoordig, maar omdat ik hen bewonder en ook omdat ik vind dat hun stem aanwezig moet zijn op een grote bijeenkomst van verzetsbewegingen en opstanden zoals deze.)

2. Wanhoop

Wanhoop is een vastberadenheid om een slechte of gevaarlijke situatie te veranderen. Dat is waar we ons bevinden, in een zeer slechte en gevaarlijke situatie. De Zapatista’s noemen het: “de Storm”, “la Tormenta”. We kunnen hem overal om ons heen voelen. We horen de wind met elke dag die voorbijgaat steeds luider huilen. En we weten dat het waarschijnlijk nog veel erger zal worden, dat het tot een veel grotere ramp kan leiden, zelfs tot de uitroeiing van de mensheid.

Wanhoop is hoop in de storm, hoop in en tegen de storm, hoop in, tegen en voorbij de storm. We willen niet alleen de storm overleven, maar hem ook stoppen en iets anders opbouwen. Marcos stelt zich een telefoongesprek voor met een jong meisje dat in de toekomst leeft, honderdtwintig jaar vanaf nu. De digitaal deskundige kameraden die de streaming voor de Zapatista-conferentie hebben opgezet, zijn erin geslaagd een verbinding tot stand te brengen met een gemeenschap in het jaar 2145. Een jong meisje neemt de telefoon op en Marcos vraagt: “Hoe gaat het met je?” Het meisje antwoordt: “Dat hangt ervan af.” Marcos vloekt en wenst dat een volwassene de telefoon had opgenomen. “Hoe bedoel je ‘dat hangt ervan af’?”, vraagt hij. En het meisje antwoordt: “dat hangt van jou af”, en de verbinding wordt verbroken.

Het hangt van jou af, dat wil zeggen, het hangt van ons af, van ons vermogen om onze wanhoop te organiseren, de wanhoop die ons vandaag hier heeft gebracht. Het soort leven dat onze achter-achter-achterkleinkinderen zullen leiden, en of ze überhaupt zullen bestaan, hangt van ons af.

3. Wanhoop is een schreeuw

Op een gegeven moment zal iedereen in deze zaal hebben geschreeuwd: “NEE! De wereld kan niet zo zijn! Het kan niet waar zijn! We kunnen dit niet accepteren! NEE!” Alleen al aan Gaza denken is schreeuwen. Als we zien wat Trump en Nieuw Rechts overal ter wereld zeggen en doen, voelen we de schreeuw in ons opkomen.

We schreeuwen. Het is onze schreeuw. Het is een schreeuw die gehoord moet worden en die gehoord wordt in elke stad en elk dorp waar we vandaan komen. Hij kan gericht zijn op een organisatie, op een bepaalde strijd elders, maar wat bovenal telt is de kracht van onze schreeuw op de plaatsen waar we wonen, in Dublin of Belgrado of Athene of Berlijn.

Organiseer onze wanhoop, organiseer onze schreeuw. Maar hier is sprake van een spanning. Soms wil onze schreeuw niet georganiseerd worden, hij wil gewoon schreeuwen. Een organisatie die de schreeuw dempt, die hem zegt stil te zijn, is niet langer de stem van onze wanhoop. Om nogmaals Marcos’ toespraak in Chiapas te citeren: “Wanhoop heeft redenen die de rede negeert.” In elke organisatie zal wanhoop een rebel zijn. Wanhoop organiseren is als een wild paard temmen, maar als de wildheid verloren gaat, heeft het geen zin om het te temmen.

Wanhoop is noodzakelijkerwijs ons uitgangspunt om na te denken over radicale verandering, maar het is ook gevaarlijk en onvoorspelbaar. Na de rassenrellen in Zuid-Afrika in 2020 zei Abahlali baseMjondolo, de belangrijke beweging van krotbewoners: “Abahlali heeft altijd gewaarschuwd dat de woede van de armen vele kanten op kan gaan. We hebben keer op keer gewaarschuwd dat we op een tikkende tijdbom zitten.” Daarom is het belangrijk om te organiseren en na te denken.

Wanhoop heeft redenen die het verstand negeert. De woede van de armen, de wanhoop van de armen kan vele kanten opgaan. In de wereld van vandaag is er een groeiende sociale wanhoop die wordt veroorzaakt door de gruwelen van de dominante vorm van sociale organisatie, de heerschappij van het geld, de heerschappij van het kapitaal, maar deze wanhoop gaat de verkeerde kant op en versterkt de gruwelen van het systeem in plaats van ze te corrigeren. Fascisme, of neo-fascisme, is geen zelfstandig naamwoord, geen vooraf vastgestelde ideologie, maar een wanhoop, een woede tegen het systeem die de verkeerde kant opgaat en het systeem versterkt. We moeten deze wanhoop terugwinnen, om hem ons eigen te maken.

Organiseer wanhoop, maar hoe? Misschien moeten we organisatie zien als een overvloed, als een opening. Vaak worden organisaties gezien als afsluitingen, definities. De staat is een afsluiting, een vorm van organisatie die gebaseerd is op een onderscheid tussen hen en ons, tussen buitenlanders en de gewone bevolking, een moorddadig onderscheid dat in de vorige eeuw heeft geleid tot de dood van miljoenen mensen, een onderscheid dat elk jaar leidt tot de verdrinking van meer dan duizend mensen in de Middellandse Zee en de dood van een vergelijkbaar aantal aan de grens tussen de VS en Mexico. Een politieke partij is ook een vorm van organisatie die definieert, die hen van ons scheidt. Maar er zijn ook andere organisatievormen. Ik beschouw de indrukwekkende organisatie achter deze bijeenkomst als een organisatie van openheid, niet van geslotenheid. Het doel is, naar ik aanneem, dat het effect een waterval-effect zal zijn, waarbij de ideeën die hier worden bedacht en besproken, worden meegenomen naar al onze verschillende plaatsen, naar Londen of Parijs of Warschau, en naar onze activiteiten, de liederen die we zingen, de e-mails die we schrijven, de seminars die we bijwonen, en waarbij die zich verspreiden.

Met andere woorden, we moeten organisatie zien als iets dat de logica van het systeem doorbreekt, dat de logica van definitie en identificatie, van zij-en-wij, doorbreekt. De wanhoop van rechts versterkt het kapitalisme omdat die de logica van zij-en-wij overneemt en tot het uiterste doorvoert. Als onze organisatie het spiegelbeeld is aan de organisatie van het kapitaal, zoals het ene leger dat tegen het andere vecht, dan brengen we opnieuw datgene voort waartegen we vechten. In de lange geschiedenis van de strijd tegen het kapitalisme zijn er eigenlijk twee tradities: de instrumentele, staatsgerichte en dus spiegelbeeldige traditie van partijen, en de traditie die woede en ideeën van onderaf wil verwoorden, die van de commune, de raad of de vergadering. (En natuurlijk zijn er ook organisaties die beide combineren.)

4. Onze wanhoop neemt vanzelfsprekend verschillende vormen aan

Het kapitalisme is een veelkoppig monster, dat ons voortdurend op allerlei manieren aanvalt. Voor sommigen van ons is dat de aanval op migranten die ons het meest woedend maakt, voor anderen is dat het groeiende aantal moorden op vrouwen, voor weer anderen is dat de vernietiging van de biodiversiteit, de opwarming van de aarde, de militarisering van de samenleving. Al deze dingen maken ons bang, maar misschien besluiten we ons op het ene of het andere te concentreren, en dat komt tot uiting in de structuur van de workshops tijdens deze bijeenkomst.

De workshops zijn noodgedwongen gericht op speciale thema’s: de opkomst van militarisme, de opkomst van fascisme, de vernietiging van het natuurlijke milieu, enzovoort. Dit accent op een speciaal onderwerp is noodzakelijk, maar roept altijd een probleem op, namelijk hoe we van het speciale naar het algemene kunnen overstappen. Het is het probleem van het veelkoppige monster: hak één kop af en er zullen drie nieuwe aangroeien. We moeten het hart raken, het harteloze hart van het monster. Zolang we leven in een samenleving die wordt overheerst door geld, door kapitaal, dat wil zeggen, zolang we leven in een samenleving waarin de verbinding tussen mensen tot stand komt door de uitwisseling van goederen, zullen al deze verschrikkingen op de een of andere manier blijven terugkeren. Tenzij we een samenleving kunnen laten ontstaan waarin de sociale verbinding niet tot stand komt door geld, maar door een vorm van delen, is er waarschijnlijk geen ontsnappen aan de spiraal van vernietiging waarin we ons bevinden.

Maar hoe pakken we dit aan? We moeten ons even losmaken van ons speciale onderwerp en verder kijken. De oude revolutionaire traditie begon eigenlijk andersom, door te zeggen: “Het echte probleem is het kapitalisme. Als we dat niet uit de weg ruimen, zijn alle andere maatregelen slechts hervormingen die het systeem in feite in stand houden.” Ik denk dat we nu andersom moeten beginnen, met onze meer directe zorgen: de strijd om de vernietiging van de biodiversiteit te stoppen, het gebruik van fossiele brandstoffen te stoppen, een einde te maken aan racisme. En dat we dan de overstap moeten maken: “en trouwens, de enige manier om de vernietiging van de biodiversiteit te stoppen, of de enige manier om de opwarming van de aarde te stoppen, is door de macht van het geld af te schaffen”, en dat betekent het afschaffen van geld als sociale verbinding en het opbouwen van iets anders. Ik zie dit als een “PS-politiek”, waarbij we een PS toevoegen aan onze speciale strijd: “behoud de biodiversiteit en PS schaf geld af”. Met andere woorden, we moeten onszelf niet zien als een verlichte groep revolutionaire activisten die losstaat van de ‘massa’, maar uitgaan van de groeiende wanhoop onder de massa in de wereld en van daaruit een stap verder zetten om verbindingen te leggen. Om verbindingen te leggen en vragen te stellen. Organisatie is altijd een vraag, geen antwoord.

5. We willen winnen

Het lijkt bijna schokkend om dit te zeggen, want we zijn zo gewend aan verliezen. Maar nu willen we winnen en moeten we winnen. Niet alleen om Koerdistan te bevrijden of de rechten van inheemse bevolkingen te beschermen, maar om het kapitalisme uit te bannen. We moeten de dynamiek die de wereld vernietigt een halt toeroepen, we willen dat het meisje over honderdtwintig jaar een leven heeft, een leven van vrijheid en geluk.

Dat betekent dat we de macht van het geld, de kracht van het kapitaal, moeten breken. Het lijkt onmogelijk, krankzinnig. We zijn gek, want de enige manier om mens te zijn is gek te zijn, de enige manier om mens te zijn is NEE te zeggen tegen de wereld van onmenselijkheid en iets anders op te gaan bouwen.

Het kapitalisme afschaffen betekent iets anders ontwikkelen. Als het kapitalisme gebaseerd is op met elkaar omgaan door middel van de uitwisseling van goederen, dat wil zeggen door middel van geld, dan is de enige manier waarop we het kapitalisme kunnen afschaffen, door andere manieren te ontwikkelen om met elkaar om te gaan, andere vormen van sociale verbondenheid – wat de mensen in Rojava en de Zapatista-gebieden van Chiapas, en een miljoen kleinere groepen over de hele wereld – al doen. Maar dat is niet genoeg. We moeten doorgaan met het ontwikkelen van een soort gemeenschappelijk delen op alle gebieden van het menselijke leven.

Net als Sisyphos in de oude Griekse mythe duwen we rotsblokken een heuvel op en vaak voelt het alsof we veroordeeld zijn om dat voor altijd te blijven doen. Maar nee, dat willen we niet, we duwen omhoog en omhoog en we willen een omslagpunt bereiken. En terwijl we dat doen, ontdekken we twee dingen. Ten eerste dat het moeilijker is dan we dachten: de heuvel lijkt steeds hoger te worden naarmate we zelf telkens iets vorderen. Maar ten tweede beseffen we dat deze heuvel, dit kapitalisme dat we proberen te overwinnen, eigenlijk veel kwetsbaarder is dan we dachten. Het voortbestaan daarvan is gebaseerd op een steeds groter wordende schuld, omdat het niet in staat is om voldoende winst te maken om zich alsmaar verder te kunnen uitbreiden. De groei van het kapitalisme is steeds meer gebaseerd op een belofte, een fantasie, een verzinsel en dit verzinsel zou wel eens heel snel kunnen instorten, zoals in 2007/2008 al gebeurd is, maar nu mogelijk op een veel grotere schaal. De crisis van 2007/2008 was een gebeurtenis die ons een radicaal nieuw idee heeft gegeven van wat mogelijk en wat onmogelijk is in de wereld. Maar dit wijst niet onvermijdelijk op een verandering ten goede. We bevinden ons in een storm, maar die storm is niet alleen een ramp, hij brengt ook kwetsbaarheid en onvoorspelbaarheid met zich mee. En in deze storm duwen we onze rotsblokken de heuvel op en proberen we een omslagpunt te bereiken, de top van de heuvel vanwaar de rotsblokken naar beneden zullen rollen en vaart zullen maken, en vanwaar steeds meer mensen zullen inzien dat wat we zeggen gezond verstand is, dat we natúúrlijk af moeten van het kapitalisme en iets anders moeten gaan opbouwen.

En hier zijn we dan op deze geweldige conferentie, rotsblokken de heuvel opduwend, onze kracht opbouwend en overlopend van energie, omdat we weten dat we een andere wereld moeten zien te krijgen. Dat is wat we gaan doen in de workshops: duwen en duwen tot het omslagpunt, wetende dat we deze keer moeten en ook zullen winnen.

John Holloway

De oorspronkelijke toespraak “Perspectives in the Storm” sprak Holloway februari 2025 uit op het Peoples’ Platform Europe in Wenen. Vertaling en bewerking: Jan Paul Smit.