Het Westen loopt achter – Wildcat over de huidige mondiale situatie

‘Vrijheid in plaats van vrijhandel!‘ (NAVO-secretaris-generaal Stoltenberg)

(Illustratie: De zijderoute in de 1e Eeuw wikimedia commons CC BY-SA 3.0)

Op 11 september 2001 werd de VS voor het eerst op eigen bodem aangevallen. De korte fase van de (ingebeelde) unipolaire wereldorde was voorbij. Maar, er was wel een voorspel geweest. In augustus 2000 werd de USS Cole in een haven in Jemen aangevallen en zwaar beschadigd door twee zelfmoordterroristen. De echte problemen van de VS zijn echter niet van militaire, maar van economische aard.

Het enorme handelsdeficit met China ging gepaard met een enorme netto-overdracht van toegevoegde waarde: in 1995 moest China 50 uur Chinese arbeid ruilen voor één uur Amerikaanse arbeid – in 2014 was dat nog maar zeven uur. [1] Bovendien verdringt China de VS op veel gebieden van de wereldmarkt. Volgens Statista kwam in 2023 71% van de goederen die Amazon wereldwijd verkocht, uit China. De geschiedenis herhaalt zich nu. Zolang de Britse economie de wereldhandel domineerde, was de overheid voorstander van ‘vrije handel’. Toe de concurrentie toenam werd het VK protectionistisch. Tegenwoordig heeft de VS haar industriële en technologische voorsprong verloren en probeert ze de Amerikaanse economie te beschermen met protectionisme en sancties. Na het verlies van haar industriële suprematie baseerde Groot-Brittannië haar ambities om de wereldmacht te behouden op haar militaire en wereldwijde logistiek. Dienovereenkomstig vertrouwt de VS vandaag de dag op de dollar en zijn ‘digitaal-militair-industrieel complex’ – plus de ‘westerse waarden’ waarachter het zijn bondgenoten schaart.

De VS heeft echter nog steeds een groot handelstekort met China: in 2023 exporteerde het land goederen ter waarde van 148 miljard dollar naar China en importeerde het voor bijna 427 miljard dollar aan goederen van daaruit. De 500 grootste Amerikaanse beursgenoteerde bedrijven genereerden 7,1% van hun wereldwijde omzet in de Volksrepubliek – meer dan in enig ander land buiten de thuismarkt; Japan volgt op de tweede plaats met 2,6%. Apple genereert meer dan 20% van zijn omzet in China, Intel meer dan een kwart. Zelfs de analisten van de Fed zeggen dat ‘een ontkoppeling van de wereldwijde productie- en handelsprocessen van China niet in zicht is’. [2] China heeft enorme deviezenreserves ter waarde van meer dan drie biljoen Amerikaanse dollars, waarvan een groot deel in het buitenland wordt aangehouden, en afhankelijk is van westerse afzetmarkten. China kan niet tolereren dat de VS zijn technologische ontwikkeling ondermijnt, maar het moet zeer voorzichtig te werk gaan.

De regering van Biden probeert het proces van ontkoppeling van China te bevorderen door middel van industrieel beleid. Ze heeft een Amerikaanse versie van de energietransitie geïnitieerd, die ook kernenergie omvat, om onafhankelijk te worden van China voor wat betreft ‘groene technologieën’. Met name de productie van chips, de meest nauw verweven sector ter wereld, zou moeten worden opgedeeld in geopolitieke blokken! [3]

Sancties zijn het belangrijkste instrument van het Amerikaanse buitenlandse beleid…

Tijdens de pandemie van 2020 werd de afhankelijkheid van het Westen duidelijk. Ze beschikten niet eens over voldoende productiecapaciteit voor maskers of medicijnen, laat staan voor halfgeleiders (‘chipcrisis’). Ondernemers waren eraan gewend geraakt dat alles op elk gewenst moment uit Azië werd geleverd. De slogan ‘nearshoring’ verscheen, wat betekent dat het gunstig en veiliger wordt geacht om productie in de buurt te houden, ook al is het duurder. Met de oorlog in Oekraïne en de toenemende confrontatie met China werd dit ‘friend-shoring’: het promoten van ‘strategisch belangrijke’ productie in eigen land en vijanden uitsluiten van technische ontwikkelingen of complexe technologie. Om dit economische beleid af te dwingen, heeft de VS unilaterale sancties opgelegd (die niet onder de VN vallen) om staten te schade toe te brengen die zij als vijanden beschouwen. En ook ‘secundaire sancties’ tegen staten die zich niet aan deze sancties houden. 29% van de wereldeconomie wordt getroffen door sancties en de trend stijgt. De sancties hebben maar in enkele zeldzame gevallen bijgedragen aan een verandering in het beleid van de gesanctioneerde regeringen, maar vaak hebben ze de bevolking uitgehongerd. [4] Gesanctioneerde goederen kunnen via een omweg worden geleverd: China exporteert steeds meer via buurlanden; meer dan 80% van de zonnepanelen die de VS importeert, komen officieel uit Vietnam, Maleisië, Thailand en Cambodja. Rusland importeert gesanctioneerde goederen via Turkije en voormalige Sovjetstaten en exporteert gas via TurkStream etc. Financiële sancties zijn effectiever, bijvoorbeeld de uitsluiting van Rusland van het Swift-systeem. Dit komt doordat meer dan 60% van de internationale handel nog steeds in dollars wordt afgehandeld. In 2024 daalde ook de handel van Rusland met China en Turkije, omdat de VS Chinese en Turkse banken met secundaire sancties bedreigde.

… die ook de EU schade toebrengen.

‘President Donald Trump had al druk uitgeoefend op Europese bondgenoten met straftarieven vanwege hun olie- en gasimporten uit Rusland. Maar het was zijn opvolger Joe Biden die op 2 februari 2022 – vóór de Russische inval in Oekraïne – de pers liet weten dat het gebruik van de Nord Stream 2-pijpleiding door de VS zou worden verhinderd. … De energieoorlog ‘verhoogt de prijzen van alle fossiele brandstoffen en dus ook de prijzen van veel levensmiddelen en industriële goederen.’ (Birgit Mahnkopf) [5] Sinds de oorlog in Oekraïne en de aangescherpte sancties tegen Rusland, heeft de Europese economie te lijden onder hogere energieprijzen, toegenomen transportkosten en krimpende afzetmarkten. Daarnaast motiveren de industriële beleidsmaatregelen van de VS Europese bedrijven om naar de VS te verhuizen, terwijl sommige bedrijven tegelijkertijd hun bezigheden in China vergroten. China was acht jaar lang de belangrijkste handelspartner van Duitsland. In de eerste helft van 2024 haalde de VS China voor het eerst weer in dankzij de import van vloeibaar aardgas (LNG).

De VS zijn echter geen veilige energieleverancier. De handel in LNG, in tegenstelling tot levering via een pijpleiding, wordt zeer sterk bepaald door prijsschommelingen. In juli 2024 was Rusland zelfs dicht bij het inhalen van de VS als belangrijkste leverancier van West-Europa. [6] En terwijl de EU in recessie verkeert, heeft de Wereldbank Rusland in juli 2024 opgewaardeerd naar een ‘hooginkomensland’; het reële bbp per hoofd van de bevolking groeide daar met 3,6% in 2023, ‘de belangrijkste factoren die hebben bijgedragen aan de economische groei in 2023 zijn onder meer de handel (+6,8%), de financiële sector (+8,7%) en de bouwsector (+6,6%). [7] Als de Russische afzetmarkt instort, heeft de EU China des te meer nodig. Daarover gaat het dispuut met betrekking tot de economische en politieke ontkoppeling van China die de VS eist. Voorlopig is men akkoord gegaan met wat Ursula von der Leyen het afbouwen van de risico’s noemde; al in 2019 had ze China een ‘systemische rivaal’ genoemd.

Sinds 2019 eist de VS dat er geen Huawei-componenten in 5G-netwerken worden geïnstalleerd. In de VS zelf heeft dit geen grote impact, omdat er nauwelijks een 5G-netwerk is. Waarom Huawei gevaarlijk zou zijn voor 5G-netwerken, maar niet voor 4G-netwerken, is nog onbekend. De Duitse overheid stelt dat Huawei binnenkort van de netwerken wordt geweerd, maar handhaaft dit verbod niet daadwerkelijk. De netwerkbeheerders hebben nog niets hoeven te ontmantelen en mogen de komende jaren ook nog Huawei-antennes blijven installeren. Gezien het feit dat vrijwel alle smartphones in China of met Chinese onderdelen worden geassembleerd, is dit geen geheel domme oplossing. [8]

De machtsverhoudingen in het financiële systeem zijn totaal anders. Hoewel de Amerikaanse economie verzwakt, houdt de Fed de rente nog steeds hoog. Dit trekt kapitaal aan en versterkt de dollar. De ECB kan de rente dus niet verder verlagen, ook al verkeert de EU in recessie.

De dollar…

Sinds 2000 zijn de valutareserves die centrale banken in Amerikaanse dollars aanhouden met ongeveer de helft gedaald en ze blijven dalen – de extreme stijging van de goudprijs is daarvan het meest zichtbare teken. De oorlog in Oekraïne heeft de gehavende dollar gestabiliseerd door stijgende energieprijzen en massale export van vloeibaar aardgas uit de VS. [9] Op middellange termijn vormt de militarisering van het wereldwijde financiële systeem een ​​enorme bedreiging voor de positie van de dollar als reservemunt: na de Russische invasie hebben de VS, de EU, Japan en Canada activa van de Russische centrale bank bevroren ter waarde van meer dan 300 miljard Amerikaanse dollars. Eind januari 2024 besloten ze deze bevroren activa aan Oekraïne ‘over te dragen’. Waarom zouden landen nog steeds vertrouwen op de ‘veilige haven’ van Amerikaanse staatsobligaties als zelfs de dollarreserves van centrale banken geconfisqueerd kunnen worden? Door de dollar als wapen te hanteren, versnelt de VS de de-dollarisatie-inspanningen van de BRICS-staten. Ze proberen momenteel een onafhankelijk financieel platform te creëren, de zogenaamde ‘Brics Bridge’.

… en westerse waarden

Als al het andere wegvalt, blijven waarden en regels over. Decennialang verliepen cultuurhistorische seminars aan Amerikaanse universiteiten volgens het motto ‘Van Plato tot NAVO’. Het ‘dynamische Westen’ zag zichzelf, in tegenstelling tot het ‘regressieve Oosten’, als de uitvinder en verdediger van de democratie in een rechte lijn van de Atheense Agora tot het heden. Filosofisch, technologisch en militair superieur en blank. Maar juist de Griekse cultuur ontstond in een diverse, ‘kleurrijke’ mediterrane regio. En van de 8e tot de 13e eeuw overtrof de islamitische wereld het barbaarse Westen. In zijn tekst ‘De universaliteit van Marx’ [16] bekritiseerde Loren Goldner in 1989 dergelijke westerse ideeën, maar tegelijkertijd verzette hij zich ook tegen Samir Amin, die de nadruk legde op de ontkoppeling van het ‘globale Zuiden’. In zijn essay ging Loren ook in op het inmiddels beroemde boek ‘Oriëntalisme’ van de Palestijn Eward Said, dat in hetzelfde jaar verscheen. Said stelt zich culturen voor ‘als hermetisch afgesloten “teksten”’, die ‘onvermijdelijk verstoord worden en hun kwaliteit verliezen’ door uitwisseling en vermenging. Said’s ideeën zijn een ‘goede verklaring van een culturalisme dat, met een schijn van radicalisme, de afgelopen twee decennia ongebreideld de kop opstak’. Deze oude kritiek is vandaag de dag belangrijker dan ooit. Wanneer ‘het Westen’ enerzijds ‘de democratie grondig verminkt, maar haar blijft vieren als het unieke verkoopargument van het Westen’ (Lutz Herden in Freitag, 17.7.2024), en de tegenstanders van het Westen anderzijds in het kielzog van Said verwijzen naar ‘postkoloniale studies’, dan valt het universalisme – en daarmee de mogelijkheid van een revolutie – weg.

Met de wereldwijde crisis van 2008 vond de term ‘rule-based order’ (RBO) zijn weg naar het officiële politieke discours van het Westen. Voor het eerst in een oproep aan China om zijn bijdrage te leveren aan deze ‘orde’. In 2015 beweerde de regering Obama vervolgens in haar National Security Strategy (NSS) dat de Amerikaanse suprematie onmisbaar is voor de RBO. De NSS van de regering Biden van 2022 noemt China en Rusland ‘vijanden van de RBO’. Alle westerse militaire allianties verwijzen tegenwoordig naar de RBO. Volgens Wikipedia zitten er achter deze term ‘concepten van gedeeltelijk tegengestelde standpunten, zonder een duidelijke definitie’. Voor de VS en Australië staat het begrip voor de wereldwijde Amerikaanse hegemonie met zijn militaire allianties in de Stille Oceaan regio. Andere staten verwerpen de term volledig en baseren hun definitie op het internationaal recht, in tegenstelling tot de RBO. [10] Paradoxaal genoeg overtreedt de VS de regels die ze zelf heeft opgesteld en waarover ze het bijvoorbeeld in de Wereldhandelsorganisatie (WTO) eens zijn geworden. Biden legde straftarieven op Chinese e-auto’s op, zonder een beroep te doen op de WTO. China legt dit daarom voor aan de WTO.

De opkomst van China

China had in 1995 een aandeel van 3% in de wereldwijde industriële export en in 2020 van 20%. [18] Lange tijd exporteerde de ‘werkplaats van de wereld’ goedkope kopieën van westerse consumentenproducten. Sindsdien is het een integraal onderdeel geworden van de wereldwijde productieketen en produceert het geavanceerdere industriële goederen. Gedurende deze periode heeft China de meest afschuwelijke kapitalistische bedrijfsmodellen zo succesvol gekopieerd dat het op veel niveaus ‘hypercompetitief’ is geworden (Baidu, Temu, TikTok, Shein ….). De industriële productie overtreft die van de volgende negen landen: volgens de OESO is China goed voor 35% van de wereldwijde productie, de VS, Japan, Duitsland, India, Korea, Italië, Frankrijk en Taiwan zijn samen goed voor 34% (waarvan de VS goed is voor 12%). China is echter ‘slechts’ goed voor 29% van de toegevoegde waarde, de negen landen zijn samen goed voor 40% (VS 16%). China vecht om hogerop te komen in de waardeketen. Tijdens de wereldwijde crisis van 2008 en daarna trad een wijziging op. In tegenstelling tot het bezuinigingsbeleid in het Westen, kwam China snel uit de crisis met massale staatsinterventie. En in tegenstelling tot het eerdere ‘openingsbeleid’ richting de rechtsstaat en vakbonden in westerse stijl, voerde Xi Jinping een autoritaire ommekeer door.

Nieuwe Zijderoute

De Nieuwe Zijderoute combineert de Euraziatische landmassa met een wereldwijd netwerk van havens. Een van de zes ‘corridors’ biedt China toegang tot de Indische Oceaan, die de hele lengte van Pakistan doorkruist. China probeert verbinding te maken met het Euraziatische landmassa en Afrika via een nieuw netwerk van spoorwegen, olie- en gasleidingen en industriële infrastructuur (energiecentrales en elektriciteitsnetten). Vergeleken met zeetransport zijn weg- en spoorverbindingen veel sneller en minder blootgesteld aan de gevaren van een blokkade door de VS. ‘China zou kunnen slagen in wat alle hegemonische wereldmachten al 500 jaar proberen te doen: de driecontinentale landmassa domineren, waar 70% van de wereldbevolking woont.’ (Mahnkopf, ibid.)

In 2021 was China via 78 spoorlijnen verbonden met 180 steden in 23 Europese landen; het aantal treinen nam toe van 1900 in 2016 naar 14.000. De belangrijkste route, de ‘Noordelijke Corridor’, loopt door Rusland. Sinds de oorlog in Oekraïne en de sancties wordt deze minder gebruikt en worden goederen via de ‘Centrale’ route (door de Kaspische Zee) en de ‘zuidelijke corridor’ (door Turkije) vervoerd. Deze twee routes zijn langer en duurder door frequenter overladen en de vele grenzen. Toch bleef het containertreinvervoer tussen China en Europa groeien tot ruim 17.000 treinen in 2023. Sinds de aanvallen van de Houthi’s in de Rode Zee is het containertreinvervoer door Rusland zelfs toegenomen. [11]

China breidt ook de maritieme logistiek uit met nieuwe zeehavens in Afrika, Azië en Latijns-Amerika (Cosco bouwt de grootste diepzeehaven van Zuid-Amerika). Chinese rederijen zijn steeds actiever in Europese havens (Cosco bezit bijvoorbeeld 100% van de Piraeus Terminal in Griekenland en 90% van de Zeebrugge Terminal in België).

De SCO

In de schaduw van de oorlog in Oekraïne en Gaza is de samenwerking tussen de BRICS-staten tegen de G7 geïntensiveerd. Hun toenemende kracht wordt weerspiegeld in het falen van de economische sancties tegen Rusland – minder dan een kwart van de VN-leden doet mee. China breidt ook de regionale alliantie ‘Shanghai Cooperation Organisation’ (SCO) uit, die is gevestigd in Beijing. De SCO werd in 2001 gevormd uit de ‘Shanghai Five’, die vijf jaar eerder werd opgericht. Tegenwoordig zijn 26 landen lid, waaronder China, India, Iran, Rusland, Pakistan, Kirgizië, Tadzjikistan, Wit-Rusland, Oezbekistan en Kazachstan. Begin juli werd een top gehouden, waar ook Erdoğan aanwezig was. Turkije (een NAVO-land!) wil zich aansluiten bij zowel de BRICS als de SCO. Deze landen, die allemaal autoritaire regeringen hebben, zijn tot nu toe ‘anti-Westen’ en (nog) geen nieuw politiek blok. Zowel Xi als Poetin benadrukten het belang van Eurazië in hun uitspraken op de top. Ondertussen groeit ook de Russische en Chinese invloed in Afrika.

Noten

[1] Rémy Herrera, Zhiming Long, Zhixuan Feng, Bangxi Li: ‘Turning One’s Loss Into a Win? The US Trade War With China in Perspective’ Research in Political Economy, 2023, 39, pp. 31-50, hal.science/

[2] FEDS Notes, 2 februari 2024: ‘Assessing China’s Efforts to Increase SelfReliance’ federalreserve.gov

[3] Het is zeer omstreden of dit überhaupt mogelijk is; zie onze artikelen over de chipindustrie in Wildcats 108 en 110, in het volgende nummer komen we hierop terug.

[4] Met betrekking tot sancties, zie gedetailleerde artikelen in Wildcat 110, zie ook de IMI-studie over sancties: ‘Arsenal of the law of the fist’ en meer recent: ‘How four U.S. presidents unleashed economic warfare across the globe’ (Washington Post, 25 juli 2024).

[5] Birgit Mahnkopf ‘The Battle for Eurasia – From globalisation back to geopolitics’ in Blätter, oktober 2022.

[6] ‘Russian LNG gaining influence in Europe’. Amerikaanse schepen varen naar Azië omdat Aziatische consumenten hogere prijzen betalen – Russische LNG-leveringen zijn de afgelopen twee jaar stabiel geweest (Bloomberg, 30 juli 2024)

[7] Worldbank Group 2 juli 2024 ‘Russia was classified as a high-income country’

[8] Zie Christoph Jehle ‘Huawei ban: British 5G users suffer while Germany plays tricks’; Telepolis 7 augustus 2024

[9] Een zeer goede analyse van de economische achtergrond van de oorlog in Oekraïne wordt gegeven door Oliver Schlaudt en Daniel Burnfin: ‘On the connection between war and capitalism: The basics of the war economy’, in Freitag-uitgave 22/2024

[10] We hebben de tekst twintig jaar geleden vertaald voor onze discussie in Zircular 63. U kunt hem online vinden: ‘Marx and Universality’ – wildcat-www.de

[11] Centre for Security Studies, Zuerich, Nr. 317: “Die regelbasierte Ordnung: Divergierdende Auffassungen” is het lezen waard, en dat geldt ook voor het Wikipedia-artikel over RBO.

[12] Michael Roberts: “Bejings Aufstieg zur einzigen Supermacht im Reich der Produktion”, Telepolis, 29 januari 2024.

[13] Cijfers volgens Andreea Brinza: ‘Putin’s War Has Killed China’s Eurasian Railway Dreams – The iron silk road was a key part of the Belt and Road Initiative’ in foreign policy.com, 1 maart 2022; ‘Overview of China-Europe rail freight data 2023’.