Militarisering van Europa ten koste van controle op de wapenexport

Binnen de Europese Unie (EU) gelden gezamenlijke wapenexportregels, de zogenaamde EU Common Position on Military Export.¹ Deze regels verplichten EU-landen om militaire export te toetsen aan een aantal criteria, onder meer met betrekking tot mensenrechtenschendingen, oorlog en gewapend conflict in het land van bestemming. Hoewel verre van perfect, zijn deze regels een manier om te proberen te voorkomen dat Europese wapens worden ingezet tegen burgers, of oorlog en geweld verergeren. Een aantal niet-EU-landen (zoals Zwitserland en Noorwegen) volgen deze regels ook.

De laatste jaren versoepelen vele landen in Europa echter deze wapenexportregels, met het argument dat dit nodig is om de wapenindustrie te laten floreren. Verschillende landen – van Noorwegen tot Italië – hebben beleidsveranderingen doorgevoerd die wapenexportnormen verlagen en export mogelijk maken naar landen in oorlog of met een slechte staat van dienst op het gebied van de mensenrechten.

Een eerste, kleine, maar belangrijke verandering is dat de oorlog in Oekraïne ertoe heeft geleidt dat landen die van oudsher zeer terughoudend zijn in het exporteren van wapens, hun houding hebben veranderd. Zo heeft Noorwegen bijvoorbeeld voor het eerst ooit een uitzondering gemaakt op de regel dat er geen wapens mogen worden geëxporteerd naar een land dat in oorlog is. De Noorse wapenindustrie kan nu rechtstreeks wapens verkopen aan Oekraïne.² Ondertussen heeft de Zwitserse regering meerdere keren geprobeerd de regels rondom heruitvoer van wapens naar Oekraïne te versoepelen. Op dit moment mogen landen die Zwitserse wapens kopen deze niet doorverkopen aan landen in oorlog, om de neutraliteit van Zwitserland te garanderen. De Zwitserse overheid wil nu uitzonderingen invoeren om doorverkoop naar Oekraïne mogelijk te maken.³ Tot nu toe zijn deze plannen door het parlement tegengehouden. Tegelijkertijd probeert de Zwitserse regering een nieuwe clausule in het wapenexportregelement op te nemen om de regering in staat te stellen alle uitsluitingscriteria voor exportvergunningen aan de kant te schuiven als zij dit “noodzakelijk acht voor de veiligheid van Zwitserland”. Deze vaag geformuleerde toevoeging lijkt vooral bedoeld om wapenexport naar Saoedi-Arabië te vergemakkelijken.

Saoedi-Arabië niet langer taboe

Ook hebben veel andere landen stappen genomen om een einde te maken aan wapenexportverboden die zij eerder hadden ingesteld om conflicten en mensenrechtenschendingen te voorkomen. Duitsland verbood bijvoorbeeld in 2018 wapenexport naar Saoedi-Arabië – ook al was dit verbod gedeeltelijk en vonden sommige exporten nog steeds doorgang – als reactie op de betrokkenheid van Saoedi-Arabië bij de oorlog in Jemen en de moord op journalist Khashoggi. In oktober 2022 besloot de Duitse bondskanselier Scholz echter wapenexport naar het land te hervatten, in een poging de import van fossiele brandstoffen uit de Golfstaten veilig te stellen na de sancties tegen Rusland.⁴ Fossiele brandstoffen zijn blijkbaar belangrijker dan mensenrechten.

Hoewel de regering eerst aankondigde alleen de export van wapens toe te staan die niet konden worden gebruikt in de oorlog in Jemen en nog steeds de verkoop blokkeerde van Euro-fighter gevechtsvliegtuigen die gezamenlijk met Groot-Brittannië worden geproduceerd, kwam zij in oktober 2023 terug op dit besluit na het uitbreken van de oorlog in Gaza, met het argument dat Saoedi-Arabië een belangrijke bijdrage levert aan de veiligheid van Israël.⁵

Hetzelfde gebeurde in Denemarken, zij het om iets andere redenen. Het land verbood de wapenexport naar Saoedi-Arabië en de Verenigde Arabische Emiraten (VAE) in 2018 en 2019, maar is in 2023 teruggekomen van dit besluit om het beleid meer in lijn te trekken met andere Europese landen. De regering stelt dat zij er zo voor wil zorgen “dat de Deense defensie-industrie de mogelijkheden heeft om deel te nemen aan de internationale concurrentie”.⁶

Laagste ondergrens

Om dezelfde redenen heeft de Nederlandse regering in de zomer van 2023 haar “presumption of denial” beleid ten aanzien van Saoedi-Arabië, de VAE en Turkije afgeschaft. De presumption of denial bepaalde dat er geen wapens naar deze landen mochten worden geëxporteerd, tenzij bewezen werd dat deze wapens niet gebruikt zouden worden bij mensenrechtenschendingen – een omkering van het normale beleid waarbij juist het misbruik moet worden aangetoond. Bij gebrek aan een internationaal wapenembargo tegen deze landen – met veel geweld en mensenrechtenschendingen – was dit goed aanvullend beleid.

De Nederlandse regering heeft dit beleid echter gestopt omdat zij zich wil aansluiten bij het Verdrag inzake exportcontrole, een verdrag voor gezamenlijk geproduceerd militair materiaal. Het Verdrag werd door Macron en Merkel ondertekend in de Airbus-fabriek in Toulouse , Spanje sloot zich later aan. Hiermee hebben Frankrijk en Duitsland hun conflict opgelost over gezamenlijk geproduceerde straaljagers die Frankrijk wilde leveren aan Saoedi-Arabië. Afgesproken is dat alleen het land dat verantwoordelijk is voor de eindmontage van gemeenschappelijke militaire productie een exportvergunning hoeft af te geven.⁷ Het verdrag is van toepassing op goederen die worden geproduceerd in gezamenlijke projecten van regeringen en tussen defensie-industrieën, en op militaire componenten die minder dan 20% van het eindproduct uitmaken.

De regeringen die aan het verdrag deelnemen geven dus gedeeltelijk hun wapenexportcontroles uit handen aan andere landen. Hoewel het verdrag wordt gepresenteerd als een manier om de Europese wapenexportregels te convergeren en de samenwerking tussen de defensie-industrie te bevorderen, betekent het in de praktijk vooral het verlagen van de wapenexportregels tot de laagste ondergrens.⁸ Vooral Frankrijk heeft de reputatie het niet erg nauw te nemen met de wapenexportregels en is voor wapenbedrijven dus het ideale land om als einduitvoerder te gebruiken. Op dit moment zijn Frankrijk, Duitsland, Spanje en mogelijk Nederland de enige partners in de overeenkomst, maar het lijkt aannemelijk dat meer landen zich in de toekomst zullen aansluiten, aangezien de overeenkomst wordt gepresenteerd als een manier om de Europese wapenexport te regelen.

Lid worden van de NAVO en de EU verlaten

Nederland is niet het enige land dat wapenexportbeperkingen naar Turkije heeft opgeheven. In een poging lid te worden van de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO) hebben zowel Zweden als Finland hun wapenembargo tegen Turkije opgeheven. Beide landen voerden dit embargo in als reactie op de betrokkenheid van Turkije bij de oorlog in Syrië, maar lieten het varen om Turkse goedkeuring te krijgen voor toetreding tot de NAVO.⁹ Het lijkt er dus op dat toetreding tot de NAVO een prijs heeft; het verlagen van mensenrechtennormen.

Ondertussen heeft Groot-Brittannië zijn wapenexportcriteria herzien in het licht van de Brexit aangezien het land niet langer gebonden is aan het Gemeenschappelijk Standpunt van de EU. De nieuwe criteria van Groot-Brittannië lijken nog minder waterdicht dat het EU-beleid, omdat ze op een bredere, vagere en subjectievere manier zijn geformuleerd.¹⁰ Een van de belangrijkste wijzigingen in de tekst is de invoeging van de formulering “als zij [de regering] vaststelt dat er een duidelijk risico bestaat” bij export van wapens naar landen die betrokken zijn bij conflicten of mensenrechtenschendingen.¹¹ Dit betekent dat het verlenen van een exportvergunning niet langer afhankelijk is van de mogelijkheid dat wapens worden gebruikt voor conflicten of repressie, maar eerder van de vraag of de Britse regering dat denkt dit zo is – waardoor de effectiviteit van de controles nog meer afhankelijk wordt van politieke en economische belangen.

Nog erger zijn de plannen van Italië. Momenteel controleert de CISD, een intra-ministeriële commissie bestaande uit overheidsfunctionarissen, of een wapenexport in overeenstemming is met de bestaande verboden en wapenexportwetten. Onder een nieuwe wet die de regering-Meloni wil invoeren, zal deze commissie veranderen van een controlerend orgaan naar een beslissend orgaan. De CISD zal in de toekomst beslissen óf verboden moeten worden toegepast, in plaats van ze enkel toe te passen.¹² Bovendien hoeft de CISD geen rapporten meer te behandelen over mensenrechtenschendingen die door internationale instanties en NGO’s worden aangedragen. De CISD kan zo internationale wapenembargo’s omzeilen en controversiële wapenexporten doorgang laten vinden.

Win-win voor de wapenindustrie

Met het argument dat een ‘strategisch onafhankelijk Europa’ ons veiliger zal maken, financiert en ondersteunt Europa niet alleen zijn wapenindustrie steeds meer, maar breekt het ook de waarborgen voor vrede en mensenrechten af die de afgelopen vijfentwintig jaar zorgvuldig zijn opgebouwd door politici, maatschappelijke organisaties en beleidsmakers. Dit zal leiden tot meer geweld en mensenrechtenschendingen en zal meer mensen dwingen te vluchten. Om deze vluchtelingen buiten het Europa te houden worden de grenzen gemilitariseerd.

Voor de wapenindustrie is het op alle punten een win-winsituatie. Voor de Europese waarden is het een schande. En de afgelopen verkiezingen voor het Europees Parlement bieden nauwelijks hoop: militarisering en ‘Europese veiligheid’ staan bovenaan de agenda van veel politieke partijen. Er komen moeilijke tijden aan voor mensen die de diepere oorzaken van conflicten willen aanpakken in plaats van gewelddadige repressie en het stimuleren van een industrie die oorlog als bedrijfsmodel heeft.

Djuna Farjon, onderzoeker Stop Wapenhandel

1 https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=celex%3A32008E0944

2 https://www.defensenews.com/global/europe/2024/01/17/norways-view-on-long-war-in-ukraine-drives-easing-of-arms-export-rule/

3 https://stopwapenhandel.org/why-switzerland-doesnt-export-arms-to-ukraine/

4 https://thecradle.co/articles-id/1062

5 https://dawnmena.org/with-germanys-renewed-arms-exports-to-saudi-arabia-interests-trumped-values/; https://www.dw.com/en/germany-makes-u-turn-on-weapons-deliveries-to-saudi-arabia/a-67940590

6 https://www.aa.com.tr/en/europe/denmark-ends-arms-sale-ban-against-saudi-arabia-uae/2842695

7 https://stopwapenhandel.org/race-to-the-bottom-on-arms-export-control/

8 https://enaat.org/wp-content/uploads/2023/12/ENAAT-Report-WarLobby2WarEconomy_Sept2023-FINAL.pdf: pagina 26.

9 https://www.svenskafreds.se/om-oss/english/; https://www.thedefensepost.com/2023/01/25/finland-military-sales-turkey/

10 https://aoav.org.uk/2023/uks-revised-arms-export-criteria-a-shift-towards-less-accountability/

11 https://researchbriefings.files.parliament.uk/documents/CBP-9494/CBP-9494.pdf