Nieuwe blokvorming in plaats van globalisering? – Wildcat over ‘geopolitiek’

We publiceren een reeks artikelen uit het huidige nummer 113 van het Duitse tijdschrift Wildcat – ze hebben allemaal betrekking op het huidige mondiale moment. Het volgende artikel gaat over de algemene kwestie van de confrontatie van blokken, het volgende artikel gaat over de neergang van de VS als hegemoniale macht. Vervolgens lezen we hoe dit alles samenhangt met de verandering van het algemene energieregime en de zogenaamde ‘groene transitie’. Daarna volgt een artikel over de huidige tendens naar oorlogen en de positieve houding van ‘ mainstream politiek links’ tegenover oorlogen. We sluiten af met een langer artikel over de ‘rechtse’ verschuiving in Europa.

We raden je ook aan de volgende gerelateerde artikelen te lezen, als je dat nog niet hebt gedaan: ‘on the role of central banks’, ‘theses for a new anti-imperialism’, ‘on the capitalist wars’, ‘on the current moment’ (allen in het Engels dus: ‘over de rol van centrale banken’, ‘stellingen voor een nieuw anti-imperialisme’, ‘over de kapitalistische oorlogen’, ‘over het huidige moment’.) We hopen dat deze artikelen stof kunnen leveren voor onze dagelijkse discussies, waar we ook werken, waar we ook strijden.

———————–

In de jaren 1960 en ’70 probeerden velen ter linkerzijde een algemene politieke oriëntatie te vinden in het anti-imperialisme. Na Rusland in 1917 en China in 1949 leken de ‘bevrijdingsbewegingen in de Derde Wereld’, bijvoorbeeld in Zuidelijk Afrika, een ‘rode zone’ op de aardbol te creëren en het kapitalistische Westen te omsingelen. Op zijn laatst tussen 1989 (ineenstorting van de Sovjet-Unie) en 1994 (machtsovername van het ANC in Zuid-Afrika) werd deze hoop de bodem ingeslagen. Ook nu nog hopen delen van links de krachten die het sociale machtsevenwicht veranderen op een wereldkaart te lokaliseren. ‘Geopolitiek’, de discussie over opkomende en afkalvende hegemonen, heeft het perspectief van wereldwijde klassenverhoudingen vervangen. Dit wordt gekenmerkt door enerzijds ‘geo-determinisme’ en anderzijds een focus op oorlog. Een spreker op het Kennan Instituut schreef ooit dat de geopolitieke kijk op de wereld het uitzicht uit het raam van een bommenwerper is.

De kern van de ‘globalisering’ was de wereldwijde toegang tot arbeid. De neergang van de VS is uiteindelijk terug te voeren op de crisis in zijn industrie. Ze verdedigen zich hiertegen met protectionisme en blokvorming. Als leider van het westerse blok dreigen ze echter te falen omdat ze ‘buitenlands beleid’ (reacties op wereldwijde omwentelingen) en ‘binnenlands beleid’ niet meer kunnen combineren of verzoenen. Als Trump publiekelijk zegt dat hij de uitslag van de verkiezingen in november niet zal erkennen, dan kan het Westen moeilijk pretenderen democratie te leveren aan de rest van de wereld.

In het geschil tussen de VS en China dreigt de EU te worden verdrukt. De tegenovergestelde positie is echter niet ‘soevereiniteit’ en nationalisme, maar de wereldwijde klassenstrijd. Het geopolitieke machtsspel biedt geen enkel vooruitzicht op bevrijding. Vertrouwen op de ‘multipolaire wereldorde’ zou net zo verkeerd zijn als vertrouwen op de Sovjet-Unie, Mao of de nationale bevrijdingsbewegingen in de jaren zeventig.

Het gedonder in mei

Op 7 mei 1999 lieten Amerikaanse jachtbommenwerpers vijf bommen van twee ton vallen op de Chinese ambassade in Belgrado. Drie Chinese journalisten werden gedood en 20 mensen raakten gewond. De VN-Veiligheidsraad veroordeelde de aanval niet; China onthield zich van stemming.

In 2010 bekritiseerde de Chinese premier Wen Jiabao het westerse economische model op het World Economic Forum in Davos door te zeggen dat het “ongedisciplineerd, onhoudbaar en verkeerd” was. In 2020 bereikte het totale BBP van de BRICS-groep (Brazilië, Rusland, India, China en Zuid-Afrika) dat van de G7 (VS, FRG, Frankrijk, Italië, Japan, Canada en het VK), gemeten in koopkracht. Nadat Egypte, Ethiopië, Iran en de Verenigde Arabische Emiraten zich begin 2024 bij de BRICS hebben aangesloten, woont nu ruim 45 procent van de wereldbevolking in negen BRICS-staten (in de G7-staten ongeveer elf procent). Ze beweren zelf de belangen van het Mondiale Zuiden te vertegenwoordigen.

Op 7 mei 2024, de 25e verjaardag van de bomaanslag op de ambassade, bracht Xi Jinping een bezoek aan Belgrado om te verzekeren dat ‘deze brutale daad niet zal worden vergeten’. China is nu de op één na belangrijkste handelspartner van Servië. Net als Hongarije maakt Servië deel uit van het Belt and Road Initiative (hier bekend als de ‘Nieuwe Zijderoute’).

Medio mei 2024 kondigde Biden een drastische verhoging aan van de importtarieven op zonnepanelen en andere ‘groene goederen’ uit China, bijvoorbeeld 100% tarieven op elektrische auto’s. De tarieven treffen echter slechts zeven procent van de handel tussen de VS en China en worden pas in 2026 van kracht, bijvoorbeeld voor grafiet, waar de Chinese dominantie bijzonder sterk is.

Medio mei 2024 kondigde Biden een drastische verhoging aan van de importtarieven op zonnepanelen en andere ‘groene goederen’ uit China, bijvoorbeeld 100% tarieven op elektrische auto’s. De tarieven zullen echter slechts zeven procent van de handel tussen de VS en China treffen. De tarieven treffen echter slechts zeven procent van de handel tussen de VS en China en zullen pas in 2026 van kracht worden voor grafiet bijvoorbeeld, waar de Chinese dominantie bijzonder sterk is.

Op 20 mei 2024 vroeg het Internationaal Strafhof (ICC) een arrestatiebevel aan tegen Netanyahu en zijn minister van Defensie Gallant en tegen drie Hamasleiders. Nooit eerder had het ICC een arrestatiebevel aangevraagd tegen het staatshoofd van een ‘westerse democratie’! Een Amerikaanse senator reageerde boos: “Als ze dit met Israël doen, zijn wij de volgende!”

Op 22 mei verklaarden Spanje, Ierland en Noorwegen dat ze een Palestijnse staat zouden erkennen.

Op 24 mei 2024 beval het Internationaal Gerechtshof (ICJ) een onmiddellijk einde aan Israëls grondoffensief op Rafah; Israël moet onafhankelijke onderzoekscommissies toegang verlenen tot de Gazastrook om beschuldigingen van genocide te onderzoeken. “Het tijdperk van straffeloosheid voor Israëlische besluitvormers is voorbij”, zei de Israëlische mensenrechtenorganisatie B’Tselem – ook al worden de bevelen nog lang niet uitgevoerd.

Op 19 juli oordeelde het Internationaal Gerechtshof dat Israëls ‘de facto annexatie’ van de Westelijke Jordaanoever en Oost-Jeruzalem illegaal is volgens internationaal recht; Israël moet nieuwe kolonistenactiviteiten stoppen en de ongeveer 700.000 kolonisten uit de gebieden verwijderen. De speciale wetgeving in de gebieden is verwant aan een apartheidsregime en de internationale gemeenschap moet alles doen wat in haar macht ligt om hier een eind aan te maken. Volgens het Duitse dagblad FAZ van 21 juli 2024 beweerde de meerderheid van de officiële Israëlische reacties dat het ICJ een ‘antisemitisch’, ’terrorisme bevorderend’, ‘gekaapt door islamisten’ orgaan was, dat de Joden een speciale positie onder de volkeren innemen en dat de gepaste reactie is om de gebieden onmiddellijk te annexeren.

Ook op 19 juli explodeerde een drone van de Houthi’s in Tel Aviv. Dit is een absolute primeur, de drone had ongeveer 2.000 kilometer gevlogen.

‘De perverse fascinatie van geopolitiek’

Op de volgende pagina’s willen we deze dynamiek – of beter gezegd, deze brute kracht van mondiale politieke ontwikkelingen – analyseren in ‘geopolitieke’ termen. Om dit te doen, moeten we kort opzoeken wat geopolitiek eigenlijk is. De voorlopers en pioniers waren de Amerikaanse admiraal Alfred Thayer Mahan en de Britse geograaf Halford Mackinder. Zij gebruikten het woord ‘geopolitiek’ nog niet. De militair strateeg Mahan was ervan overtuigd dat zeemachten de wereld regeerden. Zijn werk aan het einde van de 19e eeuw moedigde de VS aan om een oceaanvloot te bouwen om de Britse zeemacht in het Caribisch gebied en de Stille Oceaan te kunnen bestrijden. Hij riep op tot bases op Cuba, Puerto Rico, Hawaï, Samoa en de Filippijnen – en Amerikaanse politici volgden zijn voorstellen.

Mackinder’s tegenargument was dat voornamelijk op zee gebaseerde machten de wereld hadden gedomineerd sinds Christoffel Columbus. Dankzij de stoommachine en motoren in het algemeen, en het wegen- en spoorwegennet dat in hun kielzog ontstond, domineerden nu de op land gebaseerde machten. De Britse zeemacht was ten einde. Mackinder had een materialistische analyse: hij hield zich bezig met ‘productiviteit’ en ‘mankracht’ (hij beweert zelfs de term te hebben uitgevonden). [1] Zijn conclusie was dat “wie Oost-Europa regeert het Heartland zal regeren, wie het Heartland regeert het Wereldeiland [Afrika en Eurazië] zal regeren, en wie het Wereldeiland regeert de wereld zal regeren!

Mackinder schreef dit in zijn boek ‘Democratic Ideals and Reality’, dat hij in 1919 had gepubliceerd als ‘hand-out’ voor de Britse vertegenwoordigers op de vredesconferentie van Versailles. Zij zouden de as Berlijn-Moskou, een Euraziatische as, moeten voorkomen en daartoe in Versailles een cordon sanitaire tussen Duitsland en Rusland moeten creëren. Na de Tweede Wereldoorlog kwam het Heartland-concept tot uitdrukking in de containmentpolitiek van de VS en in de geopolitieke blokstructuur van de NAVO. “Om de Amerikanen in Europa te houden, de Russen buiten en de Duitsers eronder”, zo vatte de eerste secretaris-generaal, Lord Ismay, het doel van de NAVO samen.

Zbigniew Brzeziński, de belangrijkste Amerikaanse geostrateeg sinds de jaren ’70, was ook een aanhanger van Mackinder en zag Eurazië als “het schaakbord waarop de strijd om wereldheerschappij zal worden uitgevochten”. De VS zouden een ‘Euraziatische alliantie’ tussen Duitsland en Rusland moeten voorkomen. [2] De ‘Carter Doctrine’ van 1980, waarin de zuidflank van Eurazië en in het bijzonder de Perzische Golf nadrukkelijk tot ‘invloedssfeer’ van de VS werden verklaard, werd grotendeels door Brzeziński geformuleerd. De dubbele insluiting van Duitsland door de uitbreiding van de NAVO naar het oosten en de bewapening van Oekraïne sinds 2014 is geheel in lijn met zijn gedachtegoed (hij overleed in 2017).

Fast forward: Van het Marshallplan tot de oorlog in Servië

Na 1945 klaagde de toekomstige Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken John Foster Dulles dat we “hopeloos achterliepen op de Sovjets als het gaat om het beheersen van de geesten en emoties van ongeschoolde volkeren. Ze wenden zich tot de armen, die altijd al de rijken wilden plunderen.” Het antwoord van de VS “was om in hun portemonnee te graaien” (ARD-documentaire). Dulles steunde het Marshallplan, waarvan de leningen in het Westen werden gebruikt om onder andere gratis schoolmaaltijden te financieren. Het Marshallplan trok de gewenste lijn door Europa. In 1952 werd ook Stalins laatste voorstel afgewezen om Duitsland een neutraal, ongebonden land te laten blijven. De Duitse kanselier Adenauer zei destijds: “We willen eerst de NAVO, dan kunnen we verder kijken.”

Met de oprichting van de Gemeenschap voor Kolen en Staal, de voorloper van de EEG en de EU, werd in 1952 de koers uitgezet. [3] Nog voor het eigenlijke einde van de oorlog werd in 1944 in Bretton Woods een nieuw monetair stelsel opgericht, met de Amerikaanse dollar als ankervaluta en de VS met vetorecht over de beslissingen van de belangrijkste instellingen IMF en Wereldbank. Binnen het kader van dit monetaire systeem ontstond in de jaren 1950 een westers-mondiaal economisch wonder in Duitsland, Frankrijk, Italië, Japan, de VS zelf en zelfs Engeland. De daaropvolgende 15 jaar waren uitzonderlijk, in die zin dat er geen economische crisis was en de levensstandaard in deze landen snel steeg. Een nieuwe fase begon met de economische crisis aan het einde van de jaren 1960, die uiteindelijk duurde tot de wereldwijde crisis van 2008.

Op 15 augustus 1971 beëindigde Nixon eenzijdig het monetaire systeem van Bretton Woods door de converteerbaarheid van de Amerikaanse dollar in goud af te schaffen, de zogenaamde ‘Nixon Shock’. De Amerikaanse dollar was nu een gewone papieren munt (‘fiatgeld’) zoals de Duitse mark, het pond of de yen. In tegenstelling tot de andere landen kon de VS nu echter gewoon Dollars drukken om de oorlog in Vietnam te financieren. Buitenlandse centrale banken, die dollarreserves hadden opgebouwd, hadden geen andere keuze dan het geld te gebruiken om Amerikaanse staatsobligaties te kopen. Ze moesten een waardestijging van hun eigen valuta ten opzichte van de dollar vermijden om hun exporteconomie te ondersteunen.

Al in 1972 omschreef de Amerikaanse econoom Michael Hudson in zijn boek ‘Superimperialisme’ de hegemonie van de VS, die aanhield ondanks het afnemende concurrentievermogen van hun industrie, als ‘financieel imperialisme’. Verdere ontwikkelingen bevestigden zijn analyse: in 1979 verhoogde Paul Volcker, het hoofd van de Amerikaanse Federal Reserve (Fed), de belangrijkste rentetarieven tijdelijk tot meer dan 20 procent. Deze ‘Volcker shock'[4] veroorzaakte de schuldencrisis in Latijns-Amerika. Met hun beruchte ‘structurele aanpassingen’ zorgden het IMF en de Wereldbank ervoor dat importafhankelijkheden werden gecreëerd en sociale, gezondheids- en onderwijssystemen werden onderworpen aan bezuinigingsmaatregelen. Hun drieledige aanpak van bescherming van eigendom, privatisering van overheidsbedrijven en deregulering van klassenverhoudingen wordt sindsdien de Washington Consensus genoemd.

De hoge rentetarieven maakten ook de schulden van de Oostbloklanden onhoudbaar, wat uiteindelijk leidde tot hun ineenstorting. Het financiële imperialisme was echter ook gericht tegen hun eigen bondgenoten. Nadat Reagan hen had bedreigd met importbeperkingen, verplichtten Duitsland, Japan, Frankrijk en Groot-Brittannië zich uiteindelijk in het ‘Plaza Accord’ in 1985 om hun valuta te revalueren om de Amerikaanse exporteconomie een voordeel te geven. Na de ineenstorting van de Sovjet-Unie bleven de VS de enige supermacht. Dit ‘unipolaire historische moment’ werd door Francis Fukuyama getheoretiseerd als het ‘einde van de geschiedenis’ en door Toni Negri tien jaar later als het ‘Empire’. Beiden hadden het mis.

In het ‘unipolaire moment’ braken de VS met het principe van de Vrede van Westfalen van 1648, waarin de gelijke rechten van staten en hun soevereine jurisdictie waren vastgelegd, ongeacht hun feitelijke macht. Maar nu werd aan staten die niet voldeden aan de normen van de ‘Washington Consensus’ hun soevereiniteit ontnomen door de door de VS geleide ‘internationale gemeenschap’. [5] De NAVO definieerde zichzelf niet langer als een ‘defensiealliantie’, maar zag zichzelf als een strijd tegen internationaal terrorisme, tegen falende staten en migratiebewegingen. Het veiligstellen van economische belangen en de levering van energie en grondstoffen werd het officiële doel van de alliantie. Militaire acties werden ook uitgevoerd zonder VN-mandaat. Niet alleen de ‘oorlogen tegen het terrorisme’ na 11 september 2001 – de NAVO bombardeerde Servië met 1000 vliegtuigen en brak Kosovo al in het voorjaar van 1999 los van Servisch grondgebied.

Van omgekeerd Plaza tot de IRA

De Nixon Shock, Volcker Shock en het Plaza Akkoord waren allemaal reacties op het groeiende Amerikaanse handelstekort en de hoge Amerikaanse schuld. Het Plaza Akkoord stortte de Japanse economie in een langdurige crisis, maar hielp de Amerikaanse industrie er alleen op zeer korte termijn weer bovenop. Met het ‘omgekeerde Plaza-akkoord’ van 1995 werd de Amerikaanse dollar sterk geherwaardeerd. In 1997/98 ontstond de Aziatische crisis – en de landen die de aanbevelingen van het IMF niet opvolgden, herstelden zich eigenlijk sneller. Beide gebeurtenissen markeerden een beslissend keerpunt: de VS vertrouwden niet langer op hun industriële capaciteiten, maar op de dollar en hun leger. Tegelijkertijd laten steeds meer Aziatische landen de Washington Consensus varen.

Bill Clinton (president van de VS van 1993 tot 2001) richtte zich op meer economische samenwerking met China. Sinds het ‘openstellingsbeleid’ van Deng in 1978 produceren Amerikaanse bedrijven in China, in hun eigen fabrieken of op contractbasis. Het aantal fabrieksbanen in de VS daalde van 19,55 miljoen in juni 1979 tot 11,46 miljoen tijdens de wereldwijde crisis in 2008 en is sindsdien onder de 13 miljoen gebleven, ondanks alle subsidieprogramma’s. [6] Als gevolg hiervan steeg de werkloosheid. Er werden nieuwe banen gecreëerd in magazijnen en goederentransport om de in het Verre Oosten geproduceerde goederen te distribueren. Deze goedkope consumptiegoederen werden een centraal onderdeel van de massaconsumptie in Europa en de VS en compenseerden gedeeltelijk de loonsverlagingen. In 2001 nam Clinton China op in de Wereldhandelsorganisatie (WTO). De import van goederen uit China nam nu nog meer toe en de VS ontwikkelden een enorm handelstekort. China investeerde de overschotten grotendeels in Amerikaanse staatsobligaties. Dit ‘Chimerica’ was redelijk stabiel en werd zelfs ‘Bretton Woods II’ genoemd. Sinds de wereldwijde crisis van 2008 is de stabiliteit verleden tijd. Obama’s ‘pivot to Asia’ (2012) was de oude strategie van de zeemacht: controle over de scheepvaartroutes. China reageerde hierop vanaf 2013 met het Belt and Road Initiative.

De reactie van Trump was economische oorlogsvoering. Biden intensiveerde dit (sancties en strafheffingen) en combineerde het met Obama’s strategie van maritieme aanwezigheid – plus zijn regering kopieerde centrale elementen van China’s industriebeleid:

– November 2021, Infrastructure Investment and Jobs Act – 1,2 biljoen US dollar voor snelwegen, breedband, elektriciteitsnetten en spoorwegen; het grootste dergelijke programma sinds de jaren 1950;

– augustus 2022, Inflation Reduction Act (IRA) – 400 miljard Amerikaanse dollar voor het koolstofvrij maken van de Amerikaanse industrie, voornamelijk bedoeld om de binnenlandse winning van grondstoffen te stimuleren;

– augustus 2022, Chips and Science Act – meer dan 52 miljard dollar voor de wederopbouw van de Amerikaanse halfgeleiderproductie.

Bron: Angry Workers

Website wildcat: https://wildcat-www.de/

—————————–

Voetnoten

[1] Halford Mackinder ‘The geographical pivot of history’, 1904

[2] Zbigniew Brzeziński ‘The only world power. America’s policy of domination’ (1999)

[3] De Gemeenschap voor Kolen en Staal werd opgericht op 18 april 1951 en trad in werking op 23 juli 1952. De oorlogsmisdadiger Flick werd in 1950 al na twee jaar vrijgelaten uit de gevangenis om te helpen bij de oprichting van de Gemeenschap. In 1963 werd hij onderscheiden met het Groot Federaal Kruis van Verdienste met Ster en Schouderlint. Aan het begin van de jaren 1980, met de zogenaamde ‘Flick Affaire’, kwam aan het licht dat hij politici van alle partijen had omgekocht.

[4] Zie Wildcat 105 ‘The damn 1979’ 

[5] Susan Watkins maakt een goed verhaal over het verband tussen de crisis van het Amerikaanse imperialisme en het loslaten van de principes van de Vrede van Westfalen. Zie: Susan Watkins ‘Amerika vs China’, New Left Review, jan/feb 2019

[6] Data volgens de Federal Reserve Bank, St. Louis Economic Data