Dit zijn de laatste ademteugen van de parlementaire democratie

“Formatiepuzzel leggen wordt complex, ongeacht wie de grootste blijkt”, schreef de NOS gisteren. De uitslag is zo goed als binnen, en dat betekent dat de duiders gaan duiden. Wie wordt premier? “Stabiel middenkabinet” of “over rechts”? Dit alles verbloemt de rotte lucht die onder de parlementaire motorkap vandaan komt.

Om te beginnen bij het goede nieuws: de PVV is lang niet meer zo groot als de vorige keer. “Consistent extreem-rechts” is met vijf zetels gekrompen (Agnes Joseph is in 2025 overgestapt van NSC naar BBB). Dat betekent dat de befaamde antifa-motie het in de nieuwe Kamer niet zou hebben gehaald.

Tot zover het goede nieuws. Want voor de stelling van Jetten dat miljoenen Nederlanders “de bladzijde hebben omgeslagen” is geen enkel bewijs. Fascistisch rechts (PVV, BBB, JA21, SGP en FvD) zijn van 51 zetels gezakt naar 49 zetels.

Het zogenaamde “politieke midden” is wel gegroeid, met zes zetels. Precies de vier zetels van extreem-rechts en de twee zetels van de SP en PvdD. Wat dat precies betekent komen we later op terug.

En de partijen die met enige regelmaat bereid zijn om mee te stemmen met extreem-rechtse voorstellen zijn weliswaar gekrompen in het voordeel van D66, maar hebben nog een (voor hen) comfortabele meerderheid in de Tweede Kamer. In die zin is er nog helemaal geen bladzijde omgeslagen.

En als je kijkt naar partijen die bereid zijn in te stemmen met guur neo-liberalisme en uitbreiding van de macht van kapitalisten, dan is er alleen maar een (lichte) verslechtering te zien. Maar over het algemeen is er in de politieke samenstelling van de Tweede Kamer eigenlijk weinig veranderd.

Wat voor regering kan uit deze verkiezing voortkomen? Sommige duiders noemen een GL/PvdA-D66-CDA-VVD-kabinet het meest waarschijnlijk. Maar dat kan ik me slecht voorstellen. De VVD heeft GroenLinks-PvdA uitgesloten, en hebben de achterban beloofd niet met links te gaan samenwerken.

Er is ook een rechtse mogelijkheid, met D66, CDA, VVD en JA21. Die lijkt nu maar 75 zetels te halen, maar het is goed mogelijk dat D66 één extra restzetel haalt (ten koste van de SP). Dan zou deze coalitie met 76 zetels nét genoeg stemmen hebben.

Zo’n kabinet zou rampzalig zijn. Het zou een rechts kabinet zijn met de VVD en JA21, twee extreem-rechtse partijen. Daarnaast zijn zowel het CDA als D66 geen linkse partijen, en het CDA is geen progressieve partij. Linksen hebben dus flink te slikken als die figuren aan de macht komen.

Dit kabinet is waarschijnlijker dan een zogenaamd ‘middenkabinet’ vanwege de sleutelpositie van de VVD. Die hebben alle tijd van de wereld, want ze hebben de meeste ministerposten. Hoe langer de formatie duurt, hoe langer ze die macht kunnen behouden.

De VVD kan dus achterover leunen en extreem veel concessies vragen van D66. D66 is economisch rechts, dus dat zal niet veel problemen opleveren, ook op fundamentele mensenrechten kan de VVD dus veel afdwingen.

Waar veel duiders zich op verkijken is dat er ook veel minderheidscoalities mogelijk zijn. Daarin heeft de VVD, met een meerderheid in de ministerraad, ook een sleutelpositie. Hun ministers bepalen uiteindelijk wie er tot het volgende kabinet worden benoemd. Dat kan dus ook zonder D66 zijn.

Of de VVD kan de formatie compleet om zeep helpen. Bij nieuwe verkiezingen blijf het demissionaire kabinet nog langer zitten, en hebben ze dus nog langer de macht. De VVD kan dan wachten tot er weer een stabiele rechtse meerderheid is om daarmee te formeren. Dat is denk ik de meest realistische optie.

Dat Jetten premier wordt is dus helemaal niet gezegd, terwijl veel duiders dat wel lijken te impliceren. Er zijn nog veel meer zaken mogelijk. Maar zelfs als Jetten premier wordt, is dat een groot gevaar voor de parlementaire democratie.

Dat Jetten de meeste stemmen heeft gehaald is eerder een toevalligheid dan iets anders. Hij kwam het vaakst op tv, ook als je zijn optreden bij De Slimste Mens niet meerekent. Dat programma, waar dagelijks meer dan een miljoen mensen naar kijken, zal geholpen hebben.

Daarnaast heeft D66 ongelofelijk veel geld uitgegeven aan campagneadvertenties. Bij de laatste telling lagen ze massaal op kop. Dat zegt natuurlijk niet alles. Het CDA had juist relatief weinig uitgegeven en haalde ook veel stemmen. Het zal een combinatie zijn aan factoren.

Dus zijn die D66-stemmers nu erg gebonden aan een ideologie of een partij? De kans is groter dat veel mensen gewoon hebben gestemd op de partij die ze het vaakst gehoord hebben op tv, en waarvan ze de lijsttrekker het leukst vonden. Die kunnen bij de volgende verkiezing zo weer weg zijn.

Dat gebeurt ook in andere landen, zoals in het VK. Daar zie je dat kiezers zich elke verkiezing afkeren van de regerende partij, uit onvrede met de “algemene situatie”. In het VK staat het extreem-rechtse Reform nu bovenaan in de peilingen.

Iets soortgelijks gebeurde in de VS, waar Kamela Harris verloor van Trump, die in 2020 juist (met kleine marges) had verloren. In veel landen zijn verkiezingswinsten bijna arbitrair geworden, of zo lijkt het in ieder geval.

Dat komt grotendeels omdat al die ‘middenpolitici’ zoals Starmer, Biden, Harris, Mertz en Macron niet in staat zijn om economische rechtvaardigheid te brengen. Ze kunnen het “schip des staats” effectief besturen, maar onze levens worden niet daadwerkelijk beter.

Dus komen steeds meer mensen onder druk te staan, en die mensen zijn makkelijk te winnen voor de sekteleiders als Trump, Farage, Wilders, en andere extreem-rechtse politici. Daarom verliezen recente ‘centristen’ uiteindelijk weer de volgende verkiezingen.

Wat in de VK gebeurt en in de VS is gebeurd, kan ook in Nederland gebeuren. Of er nu een premier Jetten komt of dat er helemaal geen nieuwe verkiezingen komen, fascisten hoeven in de volgende verkiezingen maar een kleine winst (11 zetels) te halen om een uitgesproken fascistenkabinet te vormen.

En daarom is het einde van de parlementaire democratie in Nederland, net als in de VK en in de VS, zo dichtbij. Onze verkiezingsuitslagen zullen op onverklaarbare wijze blijven stuiteren, en extreem-rechts zal dat blijven bespelen tot zij degene zijn die aan de macht komen.

Als dat gebeurt, dan zijn vrije verkiezingen (voor zover we die hadden) voorbij. Dan worden onze ergste nachtmerries werkelijkheid. En de afdaling naar die fascistische nachtmerrie, die al jaren bezig is en in 2023 in een stroomversnelling kwam, gaat gestaag door.

Moeten we de parlementaire democratie redden? Nee. Sowieso weet de Nederlandse parlementaire democratie al decennia geen oplossing te bieden voor grote problemen als armoede, ongelijkheid, discriminatie en fascisme. Daar moeten we niet naar terug. Sowieso ligt dat niet in onze macht.

Maar we moeten wel voorkomen dat de fascisten die de parlementaire democratie aan het slopen zijn, zelf de macht grijpen. En één stap daarin is laten zien dat de overheid en de parlementaire democratie ons niet gaan redden.

Stemmen gaat ons niet redden van de fascisten. Wie vertrouwen legt in een grote ‘linkse’ partij zal alleen maar teleurgesteld worden. Dus: word actief. Ga bij een actiegroep. Wordt lid van een vakbond. Organiseer je buren, je vrienden, je collega’s, je familie… Alsof je leven ervan afhangt.

PS De meest waarschijnlijke uitkomsten zijn volgens mij:

• 1. D66-VVD-CDA-JA21 (als dit 76 zetels haalt)
• 2. Rechts minderheidskabinet (iets met VVD/JA21)
• 3. Nieuwe verkiezingen zonder nieuw kabinet

Hoe dan ook haalt extreem-rechts winsten in de volgende verkiezingen, die dan in 2026 of 2027 zullen zijn.

Bo Salomons

(Dit artikel verscheen eerder als draadje op Bluesky.)