Wij zijn Nobelprijswinnaars, wetenschappers, schrijvers en kunstenaars. De dreiging van fascisme is terug

Het manifest van de antifascistische intellectuelen, 100 jaar later. In 1925 schreef de Italiaanse intellectueel Benedetto Croce het eerste Manifest van de Anti-Fascistische Intellectuelen, in de wetenschap dat hij recht van spreken had en de plicht om te reageren op de opkomst van het fascisme in Italië. Een eeuw later trekken intellectuelen van over de hele wereld aan de bel en spreken zich uit tegen de terugkeer van het fascisme. Op 14 juni 2025 is de brief 2025 ondertekend door meer dan 400 academici, waaronder 31 Nobelprijswinnaars.

14 juni, 2025 7 min leestijd

Het manifest van de antifascistische intellectuelen, 100 jaar later. In 1925 schreef de Italiaanse intellectueel Benedetto Croce het eerste Manifest van de Anti-Fascistische Intellectuelen, in de wetenschap dat hij recht van spreken had en de plicht om te reageren op de opkomst van het fascisme in Italië. Een eeuw later trekken intellectuelen van over de hele wereld aan de bel en spreken zich uit tegen de terugkeer van het fascisme. Op 14 juni 2025 is de brief 2025 ondertekend door meer dan 400 academici, waaronder 31 Nobelprijswinnaars.

Open brief

Net als in 1925, toen Mussolini aan de macht was, moeten we ons openlijk verzetten tegen de brute oplegging van de fascistische ideologie

Op 1 mei 1925, toen Benito Mussolini al aan de macht was, stelde een groep Italiaanse intellectuelen zijn fascistische regime publiekelijk aan de kaak in een open brief. De ondertekenaars – wetenschappers, filosofen, schrijvers en kunstenaars – namen stelling ter ondersteuning van de essentiële grondbeginselen van een vrije samenleving: de rechtsstaat, persoonlijke vrijheid en onafhankelijk denken, cultuur, kunst en wetenschap. Hun openlijke verzet tegen de brute oplegging van de fascistische ideologie – met groot persoonlijk risico – bewees dat verzet niet alleen mogelijk, maar ook noodzakelijk was. Vandaag, 100 jaar later, is de dreiging van het fascisme terug – en dus moeten we die moed opbrengen en het opnieuw trotseren.

Het fascisme ontstond een eeuw geleden in Italië en markeerde de opkomst van de moderne dictatuur. Binnen een paar jaar verspreidde het zich over Europa en de rest van de wereld, onder verschillende namen maar met vergelijkbare vormen. Overal waar het de macht greep, ondermijnde het de scheiding der machten ten dienste van de autocratie, legde het de oppositie het zwijgen op door middel van geweld, kreeg het de controle over de pers, stopte het de vooruitgang van vrouwenrechten en verpletterde het de strijd van arbeiders voor economische rechtvaardigheid. Onvermijdelijk drong het door tot alle instellingen die zich bezighielden met wetenschappelijke, academische en culturele activiteiten en vervormde deze. Haar cultus van de dood verheerlijkte imperiale agressie en genocidaal racisme, wat leidde tot de Tweede Wereldoorlog, de Holocaust, de dood van tientallen miljoenen mensen en misdaden tegen de menselijkheid.

Tegelijkertijd werd het verzet tegen het fascisme en de vele andere fascistische ideologieën een vruchtbare bodem voor het bedenken van alternatieve manieren om samenlevingen en internationale relaties te organiseren. De wereld die na de Tweede Wereldoorlog ontstond – met het handvest van de Verenigde Naties, de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, de theoretische fundamenten van de EU en de juridische argumenten tegen kolonialisme – bleef getekend door diepe ongelijkheden. Toch was het een beslissende poging om een internationale rechtsorde te vestigen: een streven naar wereldwijde democratie en vrede, gebaseerd op de bescherming van universele mensenrechten, waaronder niet alleen burgerlijke en politieke, maar ook economische, sociale en culturele rechten.

Het fascisme is nooit verdwenen, maar is een tijdlang op afstand gehouden. In de afgelopen twee decennia zijn we echter getuige geweest van een hernieuwde golf van extreemrechtse bewegingen, die vaak onmiskenbaar fascistische trekken vertonen: aanvallen op democratische normen en instellingen, een nieuw leven ingeblazen nationalisme doorspekt met racistische retoriek, autoritaire impulsen en systematische aanvallen op de rechten van mensen die niet passen in een gefabriceerde traditionele autoriteit, geworteld in religieuze, seksuele en gendernormativiteit. Deze bewegingen zijn over de hele wereld opnieuw opgedoken, ook in oude democratieën, waar wijdverspreide ontevredenheid over het falen van de politiek om de toenemende ongelijkheid en sociale uitsluiting aan te pakken opnieuw is uitgebuit door nieuwe autoritaire figuren. Trouw aan het oude fascistische script ondermijnen deze figuren, onder het mom van een onbeperkt volksmandaat, de nationale en internationale rechtsorde en richten ze hun wapens op de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht, de pers, culturele instellingen, het hoger onderwijs en de wetenschap, waarbij ze zelfs proberen essentiële gegevens en wetenschappelijke informatie te vernietigen. Ze verzinnen “alternatieve feiten” en verzinnen “vijanden van binnenuit”; ze maken gebruik van veiligheidsoverwegingen om hun autoriteit en die van de ultra-rijke 1% te versterken, door privileges aan te bieden in ruil voor loyaliteit.

Dit proces versnelt nu, omdat afwijkende meningen steeds meer worden onderdrukt door middel van willekeurige detenties, bedreigingen met geweld, deportaties en een niet aflatende campagne van desinformatie en propaganda, die wordt uitgevoerd met de steun van bonzen van traditionele en sociale media – sommigen slechts uit makke volgzaamheid, anderen openlijk techno-fascistische enthousiastelingen.

Democratieën zijn niet feilloos: ze zijn kwetsbaar voor verkeerde informatie en ze zijn nog niet inclusief genoeg. Maar democratieën bieden van nature een vruchtbare bodem voor intellectuele en culturele vooruitgang en hebben daarom altijd het potentieel om te verbeteren. In democratische samenlevingen kunnen mensenrechten en vrijheden zich uitbreiden, de kunsten bloeien, wetenschappelijke ontdekkingen gedijen en kennis groeit. Ze geven de vrijheid om ideeën uit te dagen en machtsstructuren te bekritiseren, nieuwe theorieën voor te stellen zelfs wanneer dit cultureel ongemakkelijk is, wat essentieel is voor menselijke vooruitgang.

Democratische instellingen bieden het beste kader om sociale onrechtvaardigheden aan te pakken en de beste hoop om de naoorlogse beloften van het recht op werk, onderwijs, gezondheid, sociale zekerheid, deelname aan het culturele en wetenschappelijke leven en het collectieve recht van bevolkingen op ontwikkeling, zelfbeschikking en vrede waar te maken. Zonder dit, staat de mensheid voor stagnatie, groeiende ongelijkheid, onrechtvaardigheid en catastrofe, niet in het minst door de existentiële dreiging veroorzaakt door de klimaatnoodsituatie die de nieuwe fascistische golf ontkent.

In onze hyperverbonden wereld kan democratie niet geïsoleerd bestaan. Zoals nationale democratieën sterke instellingen nodig hebben, is internationale samenwerking afhankelijk van de effectieve implementatie van democratische principes en multilateralisme om de relaties tussen naties te reguleren, en van multistakeholderprocessen om een gezonde samenleving te creëren. De rechtsstaat moet de grenzen overschrijden en ervoor zorgen dat internationale verdragen, mensenrechtenconventies en vredesakkoorden worden nageleefd. Hoewel het bestaande mondiale bestuur en de internationale instellingen verbetering behoeven, is hun erosie ten gunste van een wereld die wordt geregeerd door brute macht, transactionele logica en militaire macht een terugval naar een tijdperk van kolonialisme, lijden en vernietiging.

Net als in 1925 hebben wij wetenschappers, filosofen, schrijvers, kunstenaars en burgers van de wereld de verantwoordelijkheid om de opleving van het fascisme in al zijn vormen aan de kaak te stellen en ons ertegen te verzetten. We roepen iedereen die democratie hoog in het vaandel draagt op om in actie te komen:

– Verdedig democratische, culturele en onderwijsinstellingen. Schendingen van democratische principes en mensenrechten aan de kaak stellen. Weiger preventieve naleving.

– Doe mee aan collectieve acties, lokaal en internationaal. Boycot en ga in staking waar mogelijk. Maak verzet onmogelijk te negeren en duur om te onderdrukken.

– Houd vast aan feiten en bewijzen. Stimuleer kritisch denken en ga op deze gronden de strijd aan samen met je gemeenschappen.

Dit is een voortdurende strijd. Laat onze stemmen, ons werk en onze principes een bolwerk zijn tegen autoritarisme. Laat deze boodschap een hernieuwde verklaring van verzet zijn.

• Nobelprijswinnaars: Eric Maskin, Roger B Myerson, Alvin E Roth, Lars Peter Hansen, Oliver Hart, Daron Acemoglu, Wolfgang Ketterle, John C Mather, Brian P Schmidt, Michel Mayor, Takaaki Kajita, Giorgio Parisi, Pierre Agostini, Joachim Frank, Richard J Roberts, Leland Hartwell, Paul Nurse, Jack W Szostak, Edvard I Moser, May-Britt Moser, Harvey James Alter, Victor Ambros, Gary Ruvkun, Barry James Marshall, Craig Mello, Charles Rice
• Toonaangevende wetenschappers over fascisme en democratie: Ruth Ben-Ghiat, Timothy Snyder, Jason Stanley, Claudia Koonz, Mia Fuller, Giovanni De Luna and Andrea Mammone
• Zie de volledige lijst van ondertekenaars hier
• Website: https://stopreturnfascism.org/