De economie: de abstractie boven de realiteit

“Lonen stijgen, maar economie groeit nauwelijks de komende jaren”, kopte het Parool vrijdag. In de manier waarop media en politiek praten over de abstractie “economie” ligt de politieke conclusie al besloten. En dat is niet in het voordeel van de meeste mensen.

Om te beginnen: wat is de economie? “Economie” is de wetenschap die zich, in grote lijnen, bezighoudt met productie en gebruik van goederen en diensten. Kort gezegd: wat hebben mensen nodig, en hoe zorgen we dat ze dat krijgen?

“Gaat de economie niet over geld?” Ja en nee. De economische wetenschap gaat over zaken als arbeid, productie en consumptie. Die zaken worden vandaag de dag meestal uitgedrukt in geldwaarde, waardoor je productie, consumptie en arbeid in euro’s of dollars kan uitdrukken.

In elke wetenschap is abstractie nuttig. Abstractie is simpelweg dat je je focust op bepaalde informatie, door andere informatie weg te laten. Kaarten zijn hier een mooi voorbeeld van. Voor een spoorkaart is niet van belang wat voor vegetatie in een provincie groeit.

In een kort verhaal schrijft Jorge Luis Borges over een (fictief) rijk dat zo geobsedeerd is met kaartenmakerij, dat ze op een gegeven moment een kaart maken die zo groot en gedetailleerd is als het rijk zelf. Daar heb je dus helemaal niets aan.

Nu is abstractie natuurlijk nuttig, maar het is niet neutraal. Welke informatie je in een abstractie betrekt, en welke abstracties je gebruikt om iets te meten, hebben een enorm effect op hoe je naar de wereld kijkt, en wat je als een succes ziet.

Een voorbeeld is de legalisering van online gokken. Het ministerie besloot om het succes van hun beleid te bepalen aan de hand van de “legalisatiegraad”: hoe veel mensen stappen over van illegale goksites naar legale goksites?

Maar in de berekening van de legalisatiegraad werd er simpelweg gekeken welk percentage online gokkers legaal of illegaal gokte. Dus: als er opeens veel meer legale gokkers bij zouden komen, en het aantal legale gokkers blijft gelijk, werd dat als “succes” gemeten.

Dat is ook wat er gebeurde. Het beleid van het ministerie liet toe dat gokbedrijven breed inzette op reclame, zogenaamd om de illegale gokkers te bereiken. Maar het lokte vooral nieuwe gokkers, met een grote toename in het aantal gokverslaafden.

Abstractie heeft dus niet alleen effect op hoe we naar de wereld kijken, maar heeft daadwerkelijke praktische gevolgen, aangezien mensen en organisaties hun handelen baseren op die abstracties. Nu, wat heeft dat te maken met de economie?

Alles, want “de economie’ hangt bij elkaar van abstracties. De meest gebruikte abstractie is toch wel het bruto binnenlands product (bbp). Dit getal meet alle productie en investeringen in een land, en drukt dat uit in geldwaarde.

Het bbp door media veel gebruikt als een getal dat de “grootte” van een economie aangeeft. Groeit het bbp, dan groeit “de economie”. Het wordt zelfs gebruikt als een scorebord om verschillende kabinetten en landen tegen elkaar te meten.

Met dat gebruik is echter een hoop mis, want: wat zegt het dat het bbp groeit? Wordt er meer geproduceerd? Worden er meer diensten geleverd? Wordt er alleen meer kapitaal geïnvesteerd Het bbp is een mengeling van al deze factoren, dus het zegt niet direct iets nuttigs.

Bovendien zegt het niets over de onderdelen van de economie die echt belangrijk zijn. Hebben meer mensen toegang tot goede zorg? Heeft iedereen genoeg gezond eten? Hebben mensen genoeg rust? Hebben ze veel vrije keus in het werk dat ze doen, en is er goed onderwijs?

Ook stijgt het nominale bbp mee met inflatie. Dus inflatie wordt in de nominale bbp meegerekend als “economische groei”, terwijl het het leven juist duurder maakt voor veel mensen. Om al deze redenen nemen veel economen het bbp op zich niet als leidend.

En dat is belangrijk, want als je bbp als maatstaf gebruikt voor je economie, kom je tot een aantal zeer politieke conclusies. Bijvoorbeeld: stel er zijn twee landen. Land A heeft hoge lonen, maar vijftig procent gaat op aan huur. Land B heeft de helft lagere lonen, maar wonen is gratis.

Welk land heeft het economisch beter? In Land B maken mensen zich geen zorgen of ze de huur kunnen betalen. Maar (als de rest gelijk is) heeft Land A een (veel) hoger bbp, en wordt dus als “succesvoller” gezien.

Hetzelfde geldt voor het bedrijfsleven. Stel in land X worden stoelen gemaakt die vijf jaar meegaan, en in land Y worden stoelen gemaakt die tien jaar meegaan. Als deze stoelen hetzelfde kosten, heeft land X een groter BBP, aangezien er meer geconsumeerd wordt.

Dit geldt voor alle sectoren met marktwerking. Gratis diensten zijn goed voor het algemeen welzijn, maar slecht voor de economie. Het gaat dan om zorg, openbaar vervoer, onderwijs, verzekeringen, post, nuts… Alles wat in de laatste veertig jaar geprivatiseerd is.

Maar er is een abstractie die nog dieper gaat: het enkele feit dat bbp in geld wordt uitgedrukt. Hierdoor wordt onbetaalde arbeid (vrijwilligerswerk, mantelzorg) niet meegerekend in de grootte van de economie, terwijl bijvoorbeeld flitsbezorgers wel worden meegerekend.

Dit feit op zich, dat bbp enkel waarde hecht aan prijzen, maakt kapitalisme zo vernietigend. Een bos (dat niet wordt geëxploiteerd) heeft weinig tot geen directe economische waarde. Het telt pas mee voor het bbp als alle bomen zijn omgezaagd en tot product zijn verwerkt.

Of neem water. Fossiel water is in feite gratis, waardoor het zo vrij kan worden gebruikt. Het draagt pas bij aan bbp als het wordt gedronken, of in landbouw wordt gebruikt. Daarom wordt water wereldwijd steeds schaarser.

Het grote probleem is dat bbp niet meer wordt gebruikt als een abstractie van de economie. Het bbp is, in de hoofden van veel mensen, de economie geworden. Mensen denken dat de kaart echter is geworden dan het land dat die kaart probeert weer te geven.

Dat mensen de abstractie als ‘echter’ zien dan de realiteit is zo absurd, dat het vaak als humoristisch wordt gezien, zoals in dit Speld-artikel. Maar in dit geval heeft de fout enorme gevolgen op hoe onze levens worden ingericht.

En wat geldt voor bbp geldt ook voor een ander cijfer dat steeds meer wordt gebruikt om “de economie” te meten: beurzen. Deze beurzen “groeien” als aandelen meer geld waard worden. Maar dat zegt al helemáál weinig over hoe een “economie” eraan toe is.

Neem bijvoorbeeld Amazon. Een bedrijf dat veel waard is op de beurs, maar geen winst maakt. Dat komt omdat ze nog bezig zijn met hun strategie om alle concurrentie te wurgen, waarna ze een feitelijk monopolie willen stichten.

Er zijn wel meer economische maatstaven met ingebakken politieke aannames: bbp, beursgroei, arbeidsproductiviteit, return of investment (ROI), baanloosheid… Het zijn allemaal maatstaven die, zonder nadere informatie, onvolledig zijn.

Dat is dan ook de klacht die ik heb: naast dat we moeten stoppen met bbp gebruiken, moet er ook meer aandacht komen voor economische maatstaven waar we wél wat aan hebben.

Zaken die ik heel graag gemeten zou zien, in het kader van “de economie”, zijn ook zaken als bijvoorbeeld duurzaamheid, kwaliteit van arbeid, kwaliteit van voedsel en kwaliteit van vrije tijd. Nog belangrijker is dat we niet uit het oog verliezen waar “de economie” toe dient.

Volgens mij zou “de economie”, dus het geheel aan arbeid, productie en consumptie, de gezondheid van mens en planeet moeten dienen. Dat dat nu niet het geval is, staat buiten kijf. Maar een betere economie betekent ook dat we meer gaan varen op nuttige maatstaven.

En wat ik de lezer mee wil geven: bedenk dat “de economie” niet het hoogste doel is. Koude berekeningen over bbp, werkgelegenheid en staatsschuld leiden af van de problemen die opgelost moeten worden, en waar de kapitalistische economie juist schuld heeft.

Het tegengif is empathie, en de realisatie dat de wereldkaart nooit echter kan zijn dan de grond waarop je staat. En “de economie” is net zo nep als de grenzen tussen landen.

Hierop kwam de reactie: “Dank voor de heldere draad. Dat empathie het tegengif zou zijn komt een beetje uit de lucht vallen; het is een mooie eigenschap, maar m.i. ook een a-politieke eigenschap. Zouden we niet naar andere maten voor economie moeten, ook al dragen die ook dit bezwaar van abstractie?”

We moeten zeker naar andere maatstaven. Dit draadje is echter ook geschreven naar mensen die daar geen macht over hebben. Voor hen stel ik “empathie” voor; dat je je meer verbonden voelt met je medemens dan met een over ander abstract getal op een scorebord.

Maar als je het onderstaande artikel volgt, dan moet ik eigenlijk geen empathie, maar solidariteit voorstellen. In ieder geval stel ik voor dat we méér luisteren naar de ervaringen van onze medemens, en ons niet kapot staren op abstracte maatstaven.

Bo Salomons

(Dit artikel verscheen eerder als draadje op Bluesky.)