Schaarste opheffen als opstapje naar de revolutie? (deel 1)

Het opheffen van schaarste, zoals het gratis maken van openbaar vervoer, wonen, gezondheidszorg, enzovoorts, zou een tussendoel kunnen zijn van de revolutionaire strijd. Een prefiguratief tussendoel dat bij grote groepen mensen het besef kan doen groeien dat fundamentele veranderingen mogelijk zijn, dat een betere wereld daadwerkelijk kan bestaan. Een tussendoel dat ons bovendien zal verlossen van veel angst en onzekerheid, en meer tijd kan geven om te leven en te strijden, en niet alleen om te overleven. Dat idee werkt Simon Hannah uit in zijn stuk “Capital is scarcity”, dat we in twee delen vertalen. Hier deel 1.

Het kan wat vreemd klinken om het kapitalisme te beschuldigen van schaarste; het heeft immers in veel opzichten een enorme overvloed geproduceerd. Voedsel wordt weggegooid, er worden te veel auto’s gemaakt en er wordt in versneld tempo koolstof in de atmosfeer gepompt. Zelfs in de jaren 1840 schreef Marx dat de crisis van het kapitalisme er in wezen een van overproductie was, “een epidemie, die voor alle vroegere periodes iets onzinnigs zou hebben geleken – de epidemie van de overproductie (…) en waarom? Omdat zij te veel beschaving, te veel levensmiddelen, te veel industrie, te veel handel bezit.” (1)

Wat duidelijk is, is dat leven onder het regime van het kapitaal betekent leven in een toestand van kunstmatige schaarste die een duidelijk negatief effect heeft op ons leven en onze psychologie. Schaarste structureert de manier waarop we denken over de maatschappij en onze medemensen. Het is de basis van veel reactionair denken.

De strijd om de middelen – om wat er bestaat en wat er geproduceerd wordt -, om wie wat krijgt en op welke manier, is de drijvende kracht achter alle klassenstrijd.

Schaarste als oorsprong van het kapitalisme

Historisch gezien is het kapitalisme ontstaan uit het creëren van schaarste – vaak op gewelddadige wijze. Vanaf de middeleeuwen hadden boeren in Groot-Brittannië een open veld-systeem dat prima werkte voor hun gemeenschappen. Na verloop van tijd werden ze systematisch van hun gemeenschappelijke land (de commons) afgegooid door verschillende statuten, of wetten ter omheining, waarbij het parlement of een lokale overheid grote stukken land privatiseerde en overdroeg aan een landeigenaar (meestal ook een parlementslid). De omheining van land dat voorheen in gemeenschappelijk bezit was, was vaak gewelddadig; mensen werden met geweld verdreven toen de hekken opgetrokken werden.

Het omheinen tussen de dertiende en de negentiende eeuw werd gerechtvaardigd door de machthebbers die beweerden dat het open veld-systeem inefficiënt was. Ze dwongen zo een landschaarste af, om er zeker van te zijn dat ze als onoverwinnelijke machten uit de strijd kwamen en zich verder zoveel konden verrijken als ze wilden. Boerenopstanden tegen de gelegaliseerde diefstal van land werden wreed onderdrukt.

Hierdoor kon het vroege kapitalisme op het platteland beginnen, doordat landeigenaren loonarbeiders in dienst namen om gewassen te verbouwen op omheind land voor de verkoop aan steden. Doordat mensen hun eigen land kwijtraakten, ontstond de moderne arbeidersklasse; mensen hadden niets anders om van te leven dan hun arbeidskracht en tijd aan iemand te verkopen in ruil voor loon.

Toen het moderne kapitalisme zich ontwikkelde, werden de lonen onmogelijk laag vastgesteld in vergelijking met de rijkdom die ons werk creëerde. Deze lage lonen dwongen hele gezinnen, inclusief kinderen, om in mijnen, katoenvelden en fabrieken te gaan werken. De lonen werden vastgesteld op precies het juiste niveau om ons in leven te houden en te dwingen om volgende week weer aan het werk te gaan. De roofzuchtige behoefte van het kapitaal aan nieuwe arbeidskrachten leidde tot loonslavernij en de wrede onderdrukking van hele etnische groepen.

Door de schaarste aan land werden mensen gedwongen om in loondienst te werken en werden ze geconfronteerd met een schaarste aan banen. Zelfs als ze werk vonden, was dat afhankelijk van de winstgevendheid en werden arbeiders regelmatig ontslagen zonder dat er een sociaal vangnet bestond. Ook al had het kapitaal enorme hoeveelheden arbeid nodig, het kon nooit volledige werkgelegenheid garanderen (of willen). Het betekende dat sommige mensen dertien-urige dagen werkten terwijl anderen wegkwijnden in absolute armoede, afzakten in de criminaliteit of afhankelijk waren van de kerk voor liefdadigheid. Het kapitaal ontnam zo mensen de mogelijkheid om in hun eigen onderhoud te voorzien, en veroordeelde hen vervolgens als “overtollige bevolking” omdat er voldoende productief werk voor iedereen zou zijn.

Naarmate het kapitaal zich ontwikkelde, en de economie en sommige mensen zichzelf enorm verrijkten met de winsten, begon de zuinigheidstheorie over die winsten de ronde te doen: dat de kapitalisten winst maakten omdat ze een zuinig leven leidden. Je ziet dat vandaag de dag nog steeds: Bill Gates die een bonnetje gebruikt om een goedkopere hamburger te krijgen, of staalmagnaat Ratan Tata die economy class vliegt. Het is natuurlijk een mythe. Kapitalisten zijn ongelooflijk rijk en zijn dat door hun uitbuiting van arbeiders, niet omdat ze tweedehands t-shirts kopen. Deze mythe heeft een ideologische functie: wees zuinig, let op iedere cent, en ook jij kan rijk worden. Maar veel mensen hebben geen centen om te sparen.

Afgedwongen schaarste

Hieronder enkele voorbeelden van schaarste die het kapitaal aanmoedigt en afdwingt. Maar voordat we naar specifieke voorbeelden kijken, moeten we nadenken over de hele structuur van het kapitaal en de economie van arbeid in loondienst. De hele structuur van kapitaal als privébezit, dat slechts eigendom is van een klein deel van de mensheid, betekent dat de kapitalisten het grootste deel krijgen van de rijkdom die wordt gegenereerd door de economische activiteit van de overgrote meerderheid van de mensen. Natuurlijk is dit zogenaamd ‘eerlijk’, want die rijken bezitten nu eenmaal de economie en dus is het vanzelfsprekend dat ze de ook winsten ervan moeten krijgen. Maar dit is natuurlijk volledig in strijd met een socialistische benadering. Deze structurele wanverhouding in inkomen en rijkdom vormt het fundament van de moderne schaarste.

Kapitaal kan niet bestaan zonder loonarbeid. Werkers moeten worden aangenomen en betaald om de economie te laten functioneren. Kapitalisten proberen de lonen zo laag mogelijk te houden terwijl ze degenen die helpen hun zaken te regelen (de ceo’s, de advocaten, enzovoorts) rijkelijk belonen. Omdat aan arbeiders geen schijn van de waarde van hun arbeid wordt betaald, leven de meesten van ons een bestaan dat zowel wordt bepaald door wat we ons niet kunnen veroorloven als door wat we wel kunnen betalen. De portemonnee van veel arbeiders is niet erg lang gevuld; de schaarste begint vrijwel onmiddellijk nadat de huur of hypotheek en andere maandelijkse rekeningen betaald zijn. De rest van de maand besteed je aan het rantsoeneren van je resterende geld (of lening), en dat is iets waar de kapitalistische klasse geen idee van heeft.

Zelfs in de VS, het rijkste land ter wereld, kan bijna de helft van de bevolking worden geclassificeerd als arm of slechts een vierhonderd dollar-noodgeval verwijderd van armoede. In het Verenigd Koninkrijk heeft dertig procent van ons helemaal geen spaargeld; we leven van loonstrookje naar loonstrookje. (2) De inflatiecrisis van de afgelopen tijd heeft de lonen van de mensen nog verder onder druk gezet.

Er zijn de vaak genoemde voorbeelden van armoede te midden van overvloed: de dakloze die om eten bedelt voor de wolkenkrabber van een groot bedrijf, of de miljardairs die in hun privévliegtuigen over sloppenwijken vliegen om naar hun vakantiebestemming te gaan.

Daarnaast zijn er concrete voorbeelden van schaarste die we kunnen gebruiken om aan te tonen dat een kapitalistische economie voor ons irrationeel is, ook al is het rationeel voor de kapitalisten.

• Perfect goede producten vernietigen om te voorkomen dat ze gratis worden gebruikt. Bedrijven, vooral in de detailhandel, vernietigen regelmatig overtollige voorraden of beschadigen ze opzettelijk in plaats van ze weg te geven. Bed Bath and Beyond in de VS werd betrapt toen ze afgedankte kledingstukken met spuitverf insmeerden om ze ondraagbaar te maken. Het Amerikaanse luxe handtassenmerk Coach werd betrapt toen ze onverkochte tassen opensneden voordat ze ze weggooiden. In augustus 2023 werd bekend dat de Franse regering tweehonderd miljoen euro uitgaf aan het vernietigen van “wijnoverschotten” om “de prijzen te ondersteunen”. In 2018 zou Burberry onverkochte kleding, accessoires en parfums ter waarde van 26,6 miljoen pond hebben verbrand. Er zijn talloze voorbeelden: alle producten worden vernietigd om de markt niet te “verzadigen” en om de marktprijzen te beschermen. Een bekend voorbeeld is het gemeenschappelijk landbouwbeleid van de EU, waarbij een enorme hoeveelheid voedsel werd vernietigd om ervoor te zorgen dat de prijzen voor groenten en fruit stabiel bleven; zestig procent van het uit de markt genomen voedsel werd vernietigd tegen enorme kosten voor het milieu.
• Geplande veroudering. We kunnen ongelooflijk duurzame elektronische apparaten maken die een leven lang meegaan, maar bedrijven – met name Apple – zijn betrapt op het introduceren van back-end software in smartphones die opzettelijk ontworpen is om de batterij van oudere modellen leeg te laten lopen om consumenten te dwingen om nieuwere versies te kopen. (3) Een ander voorbeeld is het weigeren van cruciale software-updates op zogenaamd “verouderde” laptops of smartphones, waardoor mensen gedwongen worden te upgraden naar nieuwe hardware.
• Beperkingen in overheidsfinanciering. Bezuinigingen en het snijden in openbare voorzieningen op terreinen zoals de gezondheidszorg dwingen mensen in het Verenigd Koninkrijk naar de particuliere sector te gaan. Als je door bezuinigingen in de openbare gezondheidszorg zes maanden moet wachten op een ct-scan, en daarna nog eens drie maanden op het begin van de behandeling, dan is de kans veel groter dat je naar de particuliere sector gaat om je eigen leven te redden. De gezondheidszorg is in het Verenigd Koninkrijk een openbaar goed: de NHS is gratis te gebruiken dus. Maar om toch geld aan gezondheidszorg te kunnen verdienen, moeten de kapitalisten manieren vinden om de toegang te beperken: bijvoorbeeld door de NHS financieel af te knijpen en dan mensen te dwingen om naar particuliere gezondheidszorg te gaan zodat aan hun behoeften wordt voldaan. Dit heeft ook tot gevolg dat mensen zich tegen elkaar keren: aan mensen zonder baan de schuld geven omdat ze niet bijdragen aan slinkende middelen in plaats van aan miljardairs, grote bedrijven en hun politici omdat ze geen belasting betalen en de openbare diensten niet adequaat financieren.
• Huisvesting. Regeringen en bouwbedrijven in de privésector creëren nooit genoeg woningen voor iedereen, wat de prijzen opdrijft voor zowel privé-eigenaren als huurders.
• Vernietiging van het milieu. Een van de duidelijkste voorbeelden van kunstmatige schaarste is hoe het kapitaal het milieu aanzienlijk schaadt, bijvoorbeeld door zoet water te vervuilen, wat weer investeringsmogelijkheden creëert voor het kapitaal om de rotzooi op te ruimen, de waterinfrastructuur opnieuw op te bouwen, enzovoorts.
• Tijd. Ondanks alle nieuwe technologie en arbeidsbesparende apparaten in ons leven, werken we nog steeds lang en brengen we meer tijd door met werken dan een middeleeuwse boer. De schaarste aan tijd is een belangrijke factor in het leven van veel mensen. Bazen eisen steeds meer tijd op het werk, wat leidt tot enorme geestelijke gezondheidsproblemen en een algemeen verlies aan vrije tijd voor het leven dat we eigenlijk willen leiden. Tijdgebrek is een cruciaal probleem voor vrouwen die een baan hebben en nog steeds het grootste deel van het huishouden doen.

Publieke goederen, privévermogen

Als schaarste een noodzakelijke voorwaarde is voor het maken van winst (omdat dingen die overvloedig zijn niet echt veel ruilwaarde kunnen vertegenwoordigen), dan heeft dit ingrijpende gevolgen voor de economie. We kunnen een cruciaal onderscheid introduceren tussen publiek goed en private rijkdom. Voor socialisten is onze hele toekomstvisie gebaseerd op het uitbreiden van publieke goederen naar alle aspecten van het leven, van voedsel tot huisvesting tot entertainment en wetenschap. Voor de moderne kapitalistische klasse is hun visie een wereld waarin private rijkdom (kapitaal) ons hele leven structureert – een wereld van bezuinigingen, privatisering en systemisch geweld.

Een vroege econoom, James Maitland (de graaf van Lauderdale!) schreef een boek genaamd “Inquiry into the Nature and Origin of Public Wealth” (“Onderzoek naar de aard en oorsprong van het publieke vermogen”, voor het eerst gepubliceerd in 1804) waarin hij een voor de hand liggende tegenstelling tussen publieke en private rijkdom onderzocht. (4) In essentie kan private rijkdom alleen echt ontstaan door schaarste; als iets overvloedig is, kun je er niet echt geld aan verdienen. Opdat iets een ruilwaarde zou hebben met iets anders, moet er een zekere mate van schaarste zijn in de beschikbaarheid ervan. Als je midden in een dorp een waterput hebt die iedereen kan gebruiken, dan is dat publieke rijkdom, een publiek goed. Maar als er een man komt die er een rooster op zet en mensen laat betalen voor het water, dan kan hij rijk worden. Rijk worden onder kapitalisme is een goede zaak, toch? Maar het gaat ten koste van publieke goederen, en dat is slecht? Dit is de paradox.

Dit is de kern van een van de fundamentele tegenstrijdigheden van het kapitalistische systeem: dat wat voor ons irrationeel lijkt, is volkomen rationeel vanuit het oogpunt van de kapitalistische klasse. Wat goed voor ons is, is niet goed voor de heersende klasse. Daarom moet er zoveel energie en moeite worden gestoken in complexe regimes van propaganda en sociale controle om ervoor te zorgen dat men zich houdt aan een systeem dat fundamenteel tegen de belangen van de meerderheid ingaat. Dit is de reden waarom arbeiders vakbonden hebben opgericht, en coöperaties en kredietverenigingen, omdat het vanuit ons standpunt rationeel is om collectieve solidariteit tegenover het roofzuchtige kapitaal te zetten.

Simon Hannah

(Zijn stuk “Capital is scarcity” verscheen op 16 december 2023 op de website Anti-capitalist resistance.)

Noten

• 1. Karl Marx en Friedrich Engels, “Het Communistisch Manifest“
• 2. Financial Conduct Authority, July 2023.
• 3. “Planned obsolescence: the outrage of our electronic waste mountain”, The Guardian, 15 april 2020.
• 4. John Bellamy Foster en Brett Clark, “The Paradox of Wealth: Capitalism and Ecological Destruction”, Monthly Review, 1 november 2009.