Minister Faber voert geen falend, maar fascistisch beleid

Twee weken geleden verscheen op de linkse website Jacobin een artikel over het stopzetten van de rijksfinanciering van de Landelijke Vreemdelingenvoorziening (LVV), iets dat ternauwernood (en tijdelijk vooralsnog) is teruggefloten door de rechter. In het artikel geven medewerkers van lokale steungroepen die zich inzetten voor ongedocumenteerden binnen de LVV hun visie over de werking van de LVV. Daarnaast probeert de auteur van het artikel, Roza Kuiper, het beleid van minister van Asiel en Migratie Marjolein Faber te duiden. Dat komt helaas niet verder dan dat Faber niet goed zou weten wat ze aan het doen is, omdat de LVV een succes zou zijn. Volgens Kuiper is Faber een rechtse “showpony”, waar “we in elk geval geen zinnige oplossingen van kunnen verwachten”. Dat ontkent echter de grootscheepse extreem-rechtse aanval die Faber en consorten hebben ingezet, en waar volgens mij wel degelijk een plan achter zit. Ook onderkent het artikel niet dat de LVV is ontstaan in een enorm krachtenveld. Beiden zijn van cruciaal belang om een goede analyse te maken van wat Faber probeert te doen, en in hoeverre ze daarin dreigt te gaan slagen.

De PVV-minister wordt vanuit allerlei hoeken vooral verweten dat ze incapabel zou zijn. Daarbij wordt voortdurend gewezen op zogenaamd “ondoordachte” beleidskeuzes. Haar beleid zou niet uitvoerbaar zijn, ze zou niet weten waar ze het over heeft, haar plannen zouden averechts werken, etcetera. Degenen die haar wegzetten als “onbekwaam”, doen daarbij een beroep op een soort “gezond verstand” dat een minister zou moeten hebben. Men lijkt te denken: als we in alle “redelijkheid” melden dat iets contraproductief is en het waarom daarvan uitleggen, dan zal dat de minister wel van gedachten doen veranderen. Maar zo werkte het eerder al vaak niet, en zo werkt het al helemaal niet bij Faber. Het is belangrijk dat we beseffen dat het migratiebeleid dat Faber voorstaat, inhoudelijk voor een groot deel een voortzetting is van dat van de vorige regeringen, maar tegelijkertijd: de manier hóe ze haar zin probeert door te drukken, hoe ze met macht, regels en instituties omgaat, met de checks and balances zogezegd, dat is anders.

Chaos scheppen

In de korte tijd dat Faber minister is, heeft ze al tegen flink wat schenen geschopt. Ze heeft met haar noodwetgeving om het asielrecht te “hervormen” het parlement proberen te omzeilen. Toen dat niet lukte, heeft ze in de “normale” wetgevingsprocedure de termijnen verkort waarop gevestigde belangengroepen feedback konden geven op de voorstellen. Die reacties en het negatieve advies van de Raad van State over de concept-wetten heeft ze vervolgens vrijwel geheel in de wind geslagen. Eerder heeft ze, tegen het advies van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) en haar eigen COA in, besloten om de Spreidingswet in te gaan trekken die zou moeten regelen dat de opvang van vluchtelingen evenredig over het land wordt verspreid. Al deze groepen en instanties zijn gewend om serieus te worden genomen en inhoudelijk te kunnen meepraten. Al krijgen ze niet altijd gelijk, ze worden wel met enig respect behandeld. Gewoon aan de kant geschoven te worden, dat is een nieuwe ervaring. En telkens zijn zij en anderen daar ook behoorlijk verontwaardigd over. De algemene terugkomende teneur is telkens: Fabers plannen zullen de situatie (opvang vluchtelingen, doorlooptijden IND, enzovoorts) alleen maar verslechteren. Maar waarom luistert ze niet?

Ja, dat effect zullen die plannen hoogstwaarschijnlijk hebben. Maar wat als het haar doel is om chaos te scheppen? Ik doel op bewust en in volle verstand ervoor zorgen dat de problematiek groter wordt. Laten we nalopen wat de voordelen voor de PVV en andere extreem-rechtsen hiervan zouden zijn. In het artikel van Jacobin staat dat het Faber vooral gaat om “rechts theaterbeleid, enkel bedoeld om het populaire anti-migratievuur nog eens op te poken en daar electoraal mee te winnen”. Voor de bühne dus, en ja, ongetwijfeld is dat een van de doelen. Spierballenbeleid, om de kiezer te laten zien dat Faber, en daarmee de PVV, niet alleen maar blaft, maar ook bijt. Maar het gaat hierbij niet alleen om een voorbeeld te stellen. Het effect van de maatregelen is niet “ondoordacht”, het is ingecalculeerd. Niet alleen de woorden, maar ook het effect kan electoraal worden ingezet. Een van de favoriete zondebokken van de PVV, vluchtelingen, kunnen de schuld worden gegeven van de ontstane chaos. Wat denk je dat de PVV gaat blaten, als er weer vluchtelingen moeten bivakkeren op het grasveld voor aanmeldcentrum Ter Apel? Dat ze gelijk zouden hebben over dat de instroom van vluchtelingen omlaag moet…

Long game

Maar er is meer aan de hand. Faber en consorten zwaaien met een botte bijl, en ze verwachten niet alleen tegenstand, ze anticiperen erop. Want ook hier valt voor hen te winnen. Zij willen zogenaamd “daadkrachtig” optreden, maar worden gedwarsboomd door die “linkse” rechters, adviesorganen, de EU-instituties, en mensenrechtenverdragen. Omdat dat dan zou betekenen dat zij als gekozen “volksvertegenwoordigers” hun beleid niet ongestoord kunnen uitvoeren, is dat zogenaamd “ondemocratisch”, in plaats van checks and balances die normaal zijn in een parlementaire democratie. Ook fungeren al deze wetsvoorstellen als proefballon: hoe ver kunnen ze gaan met het uithollen van de rechten van groepen mensen in de samenleving? Het is een ideologische aanval, het verder normaliseren van extreem-rechts gedachtegoed, het oprekken van het venster van Overton. Andere partijen zullen sputteren, maar ook deels meegaan. En alle verslechteringen die ze er daadwerkelijk doorheen krijgen, zijn natuurlijk voor hen meegenomen. Ze winnen zo steeds meer ruimte. Het aanspreken van Faber op “gezond verstand” is daarom een doodlopende weg. Haar “long game” is een heel andere.

In de lijn hiervan ligt het betoog dat de LVV zulke goede resultaten heeft. Zoals gezegd gaat het Faber daar niet om. En zijn de resultaten van de LVV wel goed, vanuit de staat gezien? Doet de LVV wel wat de landelijke overheid hoopt te bewerkstelligen? Dat is namelijk niet zozeer “het stap voor stap oplossen van zeer complexe individuele asielsituaties”, zoals het Jacobin-artikel nu aangeeft. Dát was nooit de reden dat de LVV’s opgetuigd werden. Het was wel de hoop en het doel van de medewerkers van steungroepen die binnen de LVV gingen opereren. Voor hén is het van belang dat “humaner beleid wel iets lijkt te werken”. De staat echter, die wil vooral zoveel mogelijk mensen het land uitwerken. Daarop is Faber géén uitzondering.

Duwen en trekken

De ontstaansgeschiedenis van de LVV is er een van strijd en rechtszaken. De landelijke overheid wilde nooit een opvang openen waar afgewezen vluchtelingen en andere mensen zonder papieren kunnen werken aan een toekomstperspectief wat niet weggaan uit Nederland inhoudt. Sterker nog, het idee bestaat al dertig jaar dat men het leven van mensen zonder verblijfsvergunning zo moeilijk mogelijk moet maken. Dat idee is niet verzonnen door de PVV, het wordt al die tijd al door zowel rechts als parlementair “links” omarmd. Door vrijwel totale uitsluiting, door de repressie van het opjagen, oppakken en gedwongen uitzetten van mensen zonder papieren, door het verbieden van werk waardoor mensen zichzelf zouden kunnen redden én tegelijkertijd door het onthouden van overheidsvoorzieningen, zouden de rechteloos gemaakte mensen zelf wel oprotten uit Nederland, dat was én is het idee. De Koppelingswet uit 1998, ingevoerd door de PvdA, is daar vrij expliciet over. Het geven van opvang, ook sobere, is in tegenspraak met dat idee.

De LVV is zo het resultaat van jarenlang duwen en trekken. Er was de strijd van lokale steungroepen, de strijd van advocaten en andere juristen, en natuurlijk ook de strijd van vluchtelingen en migranten zonder papieren zelf. De belangen van de landelijke overheid (uitsluiting en ontmoediging) kwamen daarbij regelmatig in botsing met die van de lokale overheid, oftewel de gemeenten (openbare orde-problematiek). Steevast kwam op elke overwinning voor ongedocumenteerden een tegenreactie van de staat, die probeerde het resultaat zo minimaal mogelijk te laten zijn, of zelfs (gedeeltelijk) terug te draaien. Ook al eerder werd daarbij telkens opnieuw afgetast hoever men kon gaan met de rechten van mensen zonder papieren zoveel mogelijk terug te dringen.

Nadat er met rechtszaken steeds meer gaten in uitsluitingsregels werden geschoten, door de zeer zichtbare strijd van onder andere de vluchteling-activisten van Wij Zijn Hier, besliste in 2013 een mensenrechtencomité dat ook mensen zonder papieren recht hebben op onderdak, voedsel, kleding en hygiëne. Een wildgroei van lokale Bed-, Bad-, Brood-opvangen (BBB’s) ontstond waarin veel meer mensen werden opgevangen dan tot dan toe. De staat zette een keihard tegenoffensief in waarbij met lobby in Europa en juridisch doorprocederen getracht werd om de beslissing ongedaan te krijgen of tenminste te verzwakken. Gemeenten werden aan de ene kant bedreigd met boetes om hun lokale opvangen te sluiten en werden aan de andere kant gepaaid met het vooruitzicht van een landelijke opvang die de noodzaak voor de BBB’s zou wegnemen. Dit zicht op een “landelijk dekkend netwerk van opvang” in de nabije toekomst (wat de LVV werd) was destijds genoeg voor het Europees Hof om Nederland respijt te geven en (nog) niet te veroordelen voor de mensonterende omstandigheden waarin ongedocumenteerde vluchtelingen en migranten door de staat werden gebracht. Het absoluut minimale dat geboden moest worden, mocht geen “meewerken aan terugkeer”-voorwaarde krijgen, volgens het mensenrechtencomité, maar dat was wél waar de overheid op inzette. En, minstens zo belangrijk, de staat zette de nieuwe opvang expliciet zo op dat geen “aanspraak” zou ontstaan op opvang. Oftewel, de staat had de nieuwe opvang zo dichtgetimmerd dat er geen “recht” onder de Nederlandse wet zou ontstaan. Niet toegelaten mensen zonder papieren, en die waren er best veel, konden de afwijzing voor opvang niet aanvechten. Toegang tot opvang blijft daarmee een beslissing van willekeur, waaraan geen rechten valt te ontlenen. De LVV is weliswaar een resultaat van strijd, maar wel een die de staat hard heeft geprobeerd om tandeloos te maken.

Inkapselen

Natuurlijk, elke opvang van iemand die ongedocumenteerd is, zorgt ervoor dat die persoon tenminste niet op straat hoeft te leven. Dakloosheid zorgt, daar zijn dokters en mensenrechtenexperts het over eens, voor ernstige gezondheidsschade die onomkeerbaar kan zijn. Elke hulp voor verblijfsrecht aan iemand die zonder papieren moet leven, is waardevol om diezelfde reden. Het leven zonder verblijfsvergunning is zwaar en moeilijk, enorm stressvol. Mensen raken beschadigd, vaak voor het leven. Het is daarom makkelijk om in te zien, ook voor radicale activisten, dat de LVV nut kan hebben voor individuele mensen zonder papieren, en dat de opvang en begeleiding die sommigen (!) van hen de afgelopen jaren hebben gekregen, positief is. Maar laten we daarmee niet in een gejuich ontsteken over de LVV als fenomeen, en de terugkeer van de rijksfinanciering voor de LVV als hét speerpunt van campagnes nemen. Laten we onderkennen dat de LVV ook altijd in belangrijke mate het belang van de staat heeft gediend.

Naast het dus onmogelijk proberen te maken van juridische aanspraken, probeerde de staat het verzet ook op andere manieren te smoren via de LVV. Ten eerste door de gemeentelijke ongehoorzaamheid te beteugelen door gemeenten deels te geven wat zij wilden: zicht op populaties van mensen zonder papieren en de openbare orde-problematiek verminderen die bij dakloosheid komt kijken. Veel gemeenten (niet alle) reageerden op de LVV door hun eigen BBB te sluiten, zelfs al werden de bewoners niet (allemaal) opgevangen in de LVV. Mensen zonder papieren die eerder wel opgevangen werden, kwamen zo weer op straat, maar bij de lokale bewindslieden vonden ondersteuners geen gehoor meer.

Ten tweede probeerde de staat om steungroepen en andere pleitbezorgers in te kapselen binnen de LVV. Daar had de staat best voor over dat de IND zich constructief opstelde. Iets dat leidde tot een stuk meer positieve uitslagen in individuele zaken. Het was opvallend dat dit kon in de LVV, want bij eerdere projecten van steungroepen zelf liet de IND het vaak afweten. Vreemdelingenrechtadvocaten hadden jarenlang geprocedeerd voor precies datgene dat nu in de LVV gebeurde: de IND liet specifieker weten wat zij nodig hadden in een zaak om een positieve beslissing te geven. En in ruil daarvoor? In de evaluatierapporten over de LVV valt te lezen dat het draagvlak van de LVV zodanig vergroot moest worden dat er geen eigen opvang door steungroepen, gemeenten en anderen meer georganiseerd zou worden. Daarnaast, zo was ook het doel, moesten steungroepen meer open komen te staan voor “terugkeer” van mensen zonder papieren.

Terugkeer werd stevig verankerd in het weefsel van de LVV en daarmee genormaliseerd. In het eindevaluatierapport van de LVV-pilotfase werd tevreden geconstateerd dat dit al enigszins gelukt was. Terugkeer-ngo’s zaten nu vanaf het begin aan tafel, en het venster van Overton was verschoven. De discussie ging er nu over of gedwongen vertrek/deportatie (en vreemdelingendetentie!) een onderdeel kon zijn van de LVV. Blijkens de eindevaluatie was er ook frustratie. Steungroepen werden in het rapport opgeroepen om in lijn te gaan lopen met beslissingen waar de Dienst Terugkeer en Vertrek en de vreemdelingenpolitie bij betrokken waren (andersom was dat niet zo), om dus met één mond te spreken tegen de mensen zonder verblijfsrecht. Maar betrokken ondersteuners bleven pleiten voor verblijfsrecht-oplossingen, ook als de overheidsinstanties dat niet zagen zitten. De in sommige LVV’s gangbare maximale opvangtermijnen werden bewust opgerekt en soms werden mensen zonder papieren gewaarschuwd dat ze mogelijk opgepakt zouden kunnen worden. Het krachtenveld bestond dus ook nog steeds bínnen de LVV.

Spierballengebrul

De resultaten van de LVV ondertussen vielen de staat tegen. In 2023 concludeerde ik ook al dat het percentage van mensen dat daadwerkelijk terugkeerde ver achter bleef op het percentage dat alsnog een verblijfsvergunning kreeg, of uit de LVV terug de illegaliteit in ging. En het verzet van sommige medewerkers van steungroepen bleef mogelijk ook teveel aanhouden naar de zin van de staat. In ieder geval tekende kabinet-Rutte IV in zijn coalitieakkoord van 2021 al op, dus nog tíjdens de pilotfase van de LVV, dat de LVV alleen nog maar op “terugkeer” gericht zou moeten zijn. In 2023 liet toenmalig staatssecretaris van Justitie Eric van der Burg (VVD) een eerste proefballon op om de financiering van de LVV’s te stoppen. Dat stuitte toen, net als nu, gelijk op grote ophef, waarmee Van der Burg op zijn schreden terugkeerde.

Nu we een extreem-rechts kabinet hebben en Faber eind vorig jaar hetzelfde uithaalde, was ze vastbesloten om het conflict op de spits te drijven. Alleen de rechter kon haar hier voorlopig van weerhouden. Faber heeft met haar spierballengebrul niet alleen de financiering van de LVV’s stop willen zetten, maar ook het mandaatbesluit richting de gemeenten ingetrokken. Dat laatste was misschien een misvatting van haar, dat zal de toekomst leren. Maar nu konden de bezwaren namelijk wel gericht worden aan haar ministerie, dat tot nu toe niet eens een bezwaarafdeling had. En Faber stuit hier ook op mensenrechtelijke grenzen. Uitsluiting mag, van mensenrechtenverdragen, maar slechts tot een bepaald niveau. Het dunne laagje beschaving moet wel behouden blijven. Het op straat zetten van kwetsbare mensen zakt tot onder het minimum van de zogenaamde “fatsoenlijkheid”, zo hebben rechters nu geconcludeerd na overigens dertig jaar crepeerbeleid.

Vorig jaar, in een baanbrekende zaak, stelde het Europees Hof van Justitie dat totdat iemand daadwerkelijk verwijderd is van het grondgebied, iemand niet mag worden onderworpen aan een “onmenselijke behandeling”. Nederland koppelt echter een “recht” op voorzieningen bij “illegaal verblijf” aan “meewerken aan vertrek”. Kort gezegd: je hebt nergens “recht” op, als je niet meewerkt aan je eigen deportatie. Het Hof heeft de mensenrechtelijke maatstaf nu gelegd op dezelfde plek als het mensenrechtencomité in 2013. Opvang niet als gunst of op basis van willekeur, zoals toegepast bij de LVV’s, maar als recht om niet onder de ondergrens van de menselijke waardigheid te zakken. Een schending hiervan wordt aangenomen in de voorlopige uitspraken van de rechters over de LVV in december “als de onverschilligheid van de autoriteiten van een lidstaat tot gevolg zou hebben dat een persoon die volledig afhankelijk is van overheidssteun, buiten zijn wil en zijn persoonlijke keuzen om, terechtkomt in een toestand van zeer verregaande materiële deprivatie die hem niet in staat stelt om te voorzien in zijn meest elementaire behoeften, zoals eten, zich wassen en beschikken over woonruimte”. Oftewel, de LVV-bewoners konden zich in deze zaken direct beroepen op de Europese uitspraak, en dat is goed nieuws.

Solidariteit

Wat er nu gaat gebeuren, is gissen. Het ministerie van Faber zal een beslissing moeten nemen op de bezwaarschriften die advocaat Pim Fischer namens zo’n 546 mensen zonder papieren in de LVV heeft ingediend. Zal ze in een ramkoers toch proberen om de uitspraak van het Hof naast zich neer te leggen? Ongetwijfeld zal ze deze zaken proberen aan te grijpen als breekijzer om uit verdragen te kunnen stappen en de rechtspraak en Europa verder te diskwalificeren. De zondebokpolitiek, het spelen van de underdogkaart, het verder brengen van een ideologische aanval op vluchtelingen en migranten zal de extreem-rechtse regering gebruiken om de aandacht af te leiden van het verder inperken van tegenspraak en het verder doorvoeren van de race to the bottom, waarbij belastingverlagingen voor de rijken worden bekostigd door op de armen te bezuinigen. Dit beleid is niet nieuw. Andere partijen, zoals bijvoorbeeld coalitiepartner VVD, waren al wegbereiders. En kijken weg nu Faber zelfs lintjes weigert aan vrijwilligers van haar eigen organisatie COA, omdat ze vluchtelingen helpen. Het omfloerst racisme van de anderen heeft bij haar plaatsgemaakt voor onomwonden racisme, en dat wordt door de rest van het kabinet geaccepteerd en zodoende genormaliseerd. En de felheid van de aanval en de openlijke minachting voor de rechten van ons allemaal is nog harder dan hiervoor.

Laten we dus niet naïef zijn over Faber en waar ze voor staat. Haar dus niet aanspreken op “gezond verstand” of “goed fatsoen”. Laten we haar bestrijden, in woorden én in daden. Bijvoorbeeld door solidair te zijn met vluchtelingen en migranten zonder papieren, ook en juist als hulp aan hen verder strafbaar gesteld wordt. Geen mens is illegaal, onwettelijke mensen bestaan niet, slechts onmenselijke wetten.

Mariët van Bommel