Klaas Dijkhoff: brandweerman en pyromaan

“Samen met drie oud-VVD-campagnestrategen richt Klaas Dijkhoff ‘Voor Ons Nederland’ op, een ‘soort denktank’ om ‘anti-democratische bewegingen’ tegen te gaan. Ook oud-politici van andere partijen doen mee”, aldus NRC-journalist Petra de Koning dinsdag in haar artikel “VVD’er Klaas Dijkhoff komt met eigen actiegroep om ‘stille meerderheid een megafoon’ te geven”. Journalisten vallen met open ogen in een overduidelijke marketingcampagne. De mensen die (de restanten van) de democratie hebben afgebroken, mogen zich nu presenteren als haar “redders”. Maar welke belangen worden daarmee gediend?

Klaas Dijkhoff is een VVD-prominent. Tussen 2010 en 2021 was hij lid van de Tweede Kamer, met een “pauze” in 2015-2017 als staatssecretaris van Veiligheid en Justitie (J&V) belast met de opvang van vluchtelingen.

Van die “anti-populistische” houding is, zeker in zijn vroege carrière, weinig te merken. Hij is in de VVD één van de drijvende krachten die af wil van de directe werking van het Europees Verdrag inzake de Rechten van de Mens (EVRM).

De doorwerking van het EVRM is een belangrijk onderdeel van de bescherming van Nederlandse grondrechten. Aangezien rechters in Nederland niet aan de grondwet mogen toetsen (art. 120 GW) zijn we voor juridische rechtsbescherming afhankelijk van het EVRM.

Via het EVRM hebben mensen in Nederland bijvoorbeeld sinds 2015 recht op een advocaat bij politieverhoor; een recht dat vóór 2015 niet juridisch was verankerd. Van dat soort bescherming wilde de VVD dus af.

Inperking van het EVRM kwam onder het fractievoorzitterschap van Dijkhoff in 2020 ook in het partijprogramma van de VVD te staan. Deze passage wordt overigens vrij snel, na interne en externe kritiek, uit het partijprogramma verwijderd.

Ook als het gaat om vluchtelingen was Dijkhoff geen man van principes. Hij verzette zich tegen de komst van een opvanglocatie in zijn buurt door te waarschuwen voor “winkeldiefstal, rondhangen [geen misdaad, BS], auto-inbraken, opstootjes”.

Achteraf zegt hij dat hij “ongelijk” had, maar dat moest hij als staatssecretaris natuurlijk zeggen. Ondertussen had hij al carrière gemaakt als VVD-er, en kon hij dit ‘voortschrijdend inzicht’ gebruiken om zijn beleid te verkopen. Iets dat later nog terug zal komen.

Als staatssecretaris van J&V in het kabinet-Rutte II zet hij in 2015-2017 het harde beleid van zijn voorganger Teeven voort. Het is het beleid dat we van rechtse partijen zijn gaan verwachten: bezuinigen, inperken van rechten, en zogenaamde “versobering”.

Toen in 2015 veel vluchtelingen uit voornamelijk Syrië naar Europa kwamen, was er vanwege eerdere bezuinigingen te weinig opvang beschikbaar. De ingestelde noodopvang kreeg veel klachten, maar dat liet Dijkhoff van zich afglijden.

Dijkhoff liep ook tegen de lamp toen hij vluchtelingen beschuldigden van “misbruik” van asielprocedures. Hij hoopte dat advocaten zijn beleid zouden steunen door beroep bij de rechter af te raden bij hun cliënten; een advies dat niet in goede aarde viel.

Het onder druk zetten van advocaten om in staatsbelang bepaalde zaken wel of niet te voeren is natuurlijk geheel niet “democratisch” of “rechtsstatelijk”. Machtige mensen vinden dat soort tegenspraak vaak maar lastig.

Ook probeerde Dijkhoff vluchtelingen uit te zetten die nog beroepsmogelijkheden hadden, en hun uitspraak konden afwachten. Dit kon alleen voorkomen worden met een gerechtelijke uitspraak.

Ook probeerde Dijkhoff vluchtelingen af te schrikken door een nieuwe “welkomstbrief” te laten opstellen, waarin de nadruk kwam te liggen op de lange wachttijden, de eigen bijdrage, en de strenge voorwaarden.

En zijn meest voelbare nalatenschap is dat Dijkhoff in 2015 en 2016 al begon met bezuinigen op de capaciteit van de vluchtelingenopvang, doordat elk leeg bed werd wegbezuinigd. Dat was de voorbode voor een nieuwe opvangcrisis in 2021.

Hij sloot zijn carrière als bewindspersoon af door vier weken als plaatsvervangend demissionair minister van Defensie op te treden. Omdat hij even minister was geweest, kreeg hij ook recht op ministerieel wachtgeld, wat hij uiteindelijk na enige druk weer inleverde.

De harde aanpak van vluchtelingen stopte niet toen hij in 2017 als fractievoorzitter aan de slag ging. In 2018 wilde Dijkhoff zijn harde asielstandpunten toelichten op een ‘komische’ avond.

Datzelfde jaar kondigde Dijkhoff ook aan dat hij criminaliteit in zogenaamde “probleemwijken” dubbel zo hard wou straffen. Dat ging, vanwege de racistische welvaartsverdeling in Nederland, voornamelijk over wijken waar veel mensen van kleur wonen.

Dit soort “postcoderacisme” leidt vooral tot meer repressie en lost geen van de problemen op die mensen in die wijken hebben, die op hun beurt vooral stammen uit bestuurlijk racisme. Maar voor Dijkhoff was dat geen punt.

En de grote klap op de vuurpijl was het voorstel van Dijkhoff om demonstraties rond Sinterklaas te verbieden. Een fascistisch standpunt bedoeld om een rechtse achterban te trekken. Puur populisme, zou Dijkhoff nu misschien zeggen.

Toen hij in 2021 uit de politiek stapte, begon hij met VVD-strateeg Bas Erlings een campagnebureau dat zich richt op “gedragsinzicht, strategie en positionering”. Een politiek pr-bureau dus, opgezet door twee VVD-ers.

Het bedrijf is vooral bezig met gedragswetenschap, hoe je mensen via hun onbewuste kan beïnvloeden. Dat klinkt niet als een organisatie die zich zorgen maakt om fundamentele problemen rond democratie.

Juist die laatste “baanwissel” moet alarmbellen doen rinkelen. Is dit écht een campagne van iemand die zich zorgen maakt om democratie en rechtsstaat? Of is dit vooral een uithangbord voor hem en zijn campagnebureau?

Daarvoor kunnen we kijken naar de inhoud van zijn campagne. Die zetten Klaas Dijkhoff en Mark Thiessen (ook een VVD-strateeg) uiteen in een open brief aan NRC. Gelukkig staat deze brief niet achter een betaalmuur, zo kan iedereen hem lezen!

Allereerst stellen ze dat er een fundamenteel onderscheid gemaakt moet worden tussen “democraten” en “anti-democraten”. Alle andere meningsverschillen doen er eigenlijk niet toe, vergeleken met dat fundamentele vraagstuk. Dat klinkt redelijk, maar…

… dan zie je hoe ze Nederland indelen. Zo rekenen ze VVD, NSC en zelfs BBB onder de “democraten”. Ze schrijven dat Wilders in 2023 een “kans” moest krijgen, net als Trump in 2017. Maar: hun autocratische, racistische gedachtegoed was toen allang bekend.

Het gaat helemaal voorbij aan het feit dat het gevaar voor de democratie niet alleen uit de openlijk anti-democratische partijen als de PVV komt. Alle partijen hebben de laatste jaren bijgedragen aan de uitholling van democratie en rechtsstaat.

Het gaat dan om de toeslagenaffaire, over fossiele subsidies, over belastingvoordelen voor de allerrijksten en bedrijven, de invloed van lobbyisten… En ook de behandeling van vluchtelingen, waarmee fundamentele rechten zijn afgebroken.

In dat licht gelezen ziet het betoog er toch anders uit. Aanvallen op “het establishment” kúnnen vanuit (extreem-)rechts komen, maar kunnen ook terecht zijn. Dat is een nuance die Dijkhoff en de zijnen niet plaatsen.

Of neem dit stuk, over journalisten. Ja, extreem-rechts ondermijnt de journalistiek, maar er zijn terechte vragen over de onafhankelijkheid van journalistiek, en mogelijke politieke vooroordelen (zoals waarom dit opiniestuk zonder betaalmuur is geplaatst).

Tegelijkertijd noemt de brief ook veel niet. Het gaat niet over extreem-rechts, over vluchtelingen, over islamofobie, vreemdelingenhaat, economische ongelijkheid… Het presenteert een heel globaal beeld van populisme, zodat de VVD ‘binnenboord’ blijft.

Het doet denken aan het Lincoln-project; een groep Republikeinen die zich verzetten tegen de macht van Trump binnen hun partij. Door progressieven werd het project eerst bejubeld en omarmd. Maar dat was onterecht.

Want ook al waren ze openlijk tegen Trump, het bleven conservatieve Republikeinen: militaristisch-rechts. Deze republikeinen verlangen terug naar het tijdperk-Bush, van de invasie van Irak en het gebruik van Guantanamo als martelgevangenis.

De rol die het Lincoln-project heeft gespeeld is dat het veel mensen heeft overtuigd dat er een “gematigde” Republikeinse partij bestaat, en dat Trump niet de hele partij vertegenwoordigt. Zeker vandaag de dag een bizar standpunt.

Maar dat is wel wat “Voor Ons Nederland” ook doet. Het presenteert een gematigd beeld van een prominente VVD-er, die ondanks alles nog steeds openlijk lid is van de VVD. Ja, hij is kritisch op Yeşilgöz, maar valt haar niet direct aan.

Zijn kritiek op de lijn van de VVD heeft alles weg van “controlled opposition”: kritiek die eigenlijk bedoeld is om de partij juist te legitimeren, doordat bepaalde kritiek wél intern wordt toegestaan.

Dat wordt ook ondersteund door de eindconclusie. Er is geen actie-oproep, geen oproep tot demonstreren of oppositie. Het is in feite een oproep om te wachten. Wachten tot technologische oplossingen voor klimaatverandering, “samen doen”, “vooruitgang normaal maken”…

Dat zegt helemaal niets. Het is een tandeloze oproep, en daarmee niet serieus te nemen als daadwerkelijk verzet. Deze campagne activeert niet, maar sust juist in slaap. De campagne zegt: maak je geen zorgen, het land is in goede handen. Slaap zacht.

Maar er is ook een extra laag, en die wordt aan het einde zichtbaar. Dan hebben de schrijvers het plotseling over “de flanken”, in meervoud. Daarmee wordt niet alleen gedoeld op de extreem-rechtse PVV, maar blijkbaar ook op “links”. En daar gaat het helemaal mis.

Dat is de hoefijzermythe, het idee dat “links” en “rechts” noodzakelijkerwijs allebei even erg zijn, en allebei bestreden moeten worden. Een mythe die vooral in het nadeel is van links, en in het voordeel van extreem-rechts.

Zo komt de aap toch uit de politieke mouw. Als we weer naar de kritieken kijken: dit zijn kritieken die je ook op radicaal-links kan hebben, ook al is de onderbouwing compleet anders. Dit stuk mobiliseert dus óók tegen links.

Dat is zo bij alle campagnes die worden opgezet tegen breed, vaag “populisme”. Het mobiliseert mensen tegen extreem-rechts gevaar, maar maakt vervolgens gebruik daarvan om links activisme te ondergraven, en de status quo te beschermen tegen bedreigingen.

We moeten “VON” zien voor wat het is. Niet alleen een tandeloze tijger, niet alleen het zoveelste centrische verhaal, en niet alleen een verkooptruc van Dijkhoff, maar een actieve poging om de verantwoordelijkheid van de VVD af te wentelen, en om links activisme te ondergraven.

En vertrouw niemand die jarenlang VVD-beleid gevoerd heeft en fundamentele rechten heeft aangevallen. Vertrouw niemand die na een jaar VVD-collaboratie met de PVV nog steeds VVD-lid is. Van dat soort opportunisten heb je niets te verwachten.

Bo Salomons

(Dit artikel verscheen eerder als draadje op Bluesky.)