“Gemeente Zaanstad, hebben jullie niets geleerd van de toeslagenaffaire?”

De FNV, DIDF en de Bijstandsbond voerden gisteravond actie bij het stadhuis van Zaanstad. De gemeente Zaanstad is op oorlogspad om mensen in de wijk Poelenburg, en meer in het algemeen bijstandsgerechtigden, aan de schandpaal te nagelen. Dat via het publiceren van privégegevens van bijstandsgerechtigden waarop de gemeente een vordering zegt te hebben. Ook keurt men de onwettige praktijken van het “interventieteam” in de wijk Poelenburg goed. De drie organisaties lieten gisteravond hun tegengeluid horen bij de gemeenteraad.

Ze demonstreerden bij de ingang van het stadhuis en deelden de open brief aan de gemeenteraad uit aan het langskomende publiek. Namens de organisaties gaven drie mensen een inspreekreactie. De gemeenteraadsleden mochten na afloop van ieder praatje vragen stellen. Daarbij toonden ze zich behoorlijk vijandig tegenover de insprekers. De naar voren gebrachte feiten werden in twijfel getrokken. Roland Siebe concludeerde dat de gemeenteraad haar controlerende taak verzaakte en dat inspreken zo geen zin had. “De burgemeester, die het interventieteam in de wijk Poelenburg op pad heeft gestuurd, heeft zo geen kind aan de gemeenteraad”, aldus Siebe.

Na afloop van het praatje van Wil Roode klonk een donderend applaus vanuit de bomvolle publieke tribune. De voorzitster van de raadsvergadering was daar zeer verbolgen over. Ze zei dat het niet de bedoeling was dat de mensen op de publieke tribune gingen applaudisseren of andere geluiden gingen maken. Er waren ook drie insprekers die het optreden van het interventieteam goedkeurden, maar hun precieze status als inwoner van de wijk was een beetje onduidelijk. Al met al een strijdbare actie die een vervolg krijgt.

Piet van der Lende

Hieronder de inspreekreacties van Kitty Jong (FNV Netwerk Wereldburgers), Roland Siebe (FNV Lokaal) en Wil Roode (FNV Uitkeringsgerechtigden)

Het praatje van Kitty Jong

Geachte aanwezigen,

Mijn naam is Kitty Jong, en ik spreek hier namens het FNV Netwerk Wereldburgers. Een FNV-netwerk dat strijdt tegen racisme en discriminatie. Op de werkvloer, maar ook daarbuiten.

Enkele weken geleden publiceerde de gemeente Zaanstad een schokkend overzicht in het Zaans Stadsblad: 24 bijstandsgerechtigden – mensen zonder bekend verblijfadres – werden met naam, geboortedatum, cliëntnummer en schuldsaldo publiekelijk “gemaand” om hun onbetaalde uitkeringsschuld alsnog te voldoen. De persoonsgegevens van kwetsbare mensen werden in de openbaarheid getrokken. Een extreem vergaand middel, ook volgens de Autoriteit Persoonsgegevens (AP), die stelde dat “het niet vaak voorkomt dat een overheid mensen aan de schandpaal nagelt” en dat hiervoor “geen wettelijke basis lijkt te zijn”. Ook de regionale Ombudsman en anderen uitten zich in harde bewoordingen en klopten bij Zaanstad aan om opheldering te vragen over de proportionaliteit en rechtmatigheid van deze actie.

Zaanstad probeerde via deze publicatie onvindbare personen alsnog tot terugbetaling te bewegen: zonder pardon werd zowel het feit dat betrokkenen een uitkering hadden als hun schuld kenbaar gemaakt via de krant. Disproportioneel en stigmatiserend. En mensen werden bij voorbaat verdacht gemaakt, terwijl ze dat naar alle waarschijnlijkheid helemaal niet zijn. Het is immers algemeen bekend dat er maar zelden bewust wordt gefraudeerd in de bijstand. Zelfs het huidige demissionaire kabinet, toch niet bekend om zijn medemenselijkheid, erkent dat. Maar we hebben in ons land een regime dat uitgaat van hoe kwetsbaarder de mens, hoe ingewikkelder de regelgeving. Een fout is dus snel gemaakt. Maar ook dat telde voor de gemeente niet mee.

Bovendien werden mensen met een migratieachtergrond onevenredig zwaar getroffen, en ook dat lijkt in Zaanstad een patroon te zijn. Follow the Money signaleerde onlangs namelijk dat deze harde lijn past binnen een veelomvattender beleid in Zaanstad: hele wijken – met name migrantenwijken – worden al “verdacht” verklaard via interventieteams ondermijnende criminaliteit, met schimmige en onethische werkwijzen. De FNV verzet zich hier al veel langer tegen.

Terug naar de publicatie van de lijst. De rol van staatssecretaris Nobel was vervolgens verwerpelijk. Hij erkende zwaarheid van de methode, maar verklaarde dat naar zijn oordeel Zaanstad “zorgvuldig juridisch onderzoek” had verricht en dat de methode binnen wettelijke kaders viel. Daarmee legitimeert hij een schadelijk precedent dat in veel gevallen mensen met migratieachtergrond extra raakt.

De steun van staatssecretaris Nobel aan Zaanstad bevestigt dat dit kabinet een klimaat schept van wantrouwen en uitsluiting van burgers. De maatregelen die Zaanstad trof, drijven de samenleving uiteen in plaats van dat ze verbinden, verzwakken onze rechtsstaat en saboteren onze democratische basisprincipes. Ze versterken institutioneel racisme, en bevorderen het idee dat hele wijken, vaak met mensen met een migratieachtergrond, “verdacht” zijn – zonder enig bewijs.

Een overheid die zich beroept op digitale schandpalen om mensen met weinig middelen of zonder vaste verblijfplaats publiekelijk te beschamen. Dit tast de fundamentele waarden van onze samenleving aan: empathie, privacy, rechtsbescherming en waardigheid. En aan alle mensen die nu luisteren en denken dat het allemaal wel meevalt, en die vooral denken dat het hen nooit zal overkomen: verdiep u eens in de regelgeving rond de bijstand, de verkorting van de ww-duur waardoor mensen eerder in de bijstand komen, de wetgevingsplannen van dit kabinet die uitgaan van wantrouwen in mensen. Gecombineerd met een diepe vreemdelingenhaat is dat een giftige cocktail. Waar we allemaal waakzaam op moeten zijn.

Mijn oproep aan de gemeente is de volgende:

• 1. Stop met dit soort schandpalen. Er is onvoldoende bewijs dat het iets oplevert, en grote kans dat het toch al kwetsbare mensen schaadt
• 2. Win altijd advies in onafhankelijke instanties, zoals de AP en de Ombudsman.
• 3. Herstel de schade: bied excuses aan, vergoed psychisch leed, en wis de informatie uit openbare registers.
• 4. Voorkom systeemfouten: onderzoek of Zaanstads plannen rondom ondermijning en interventies racistisch of discriminerend zijn.
• 5. Versterk empathie en solidariteit: onze samenleving moet zich blijven richten op mensenrechten, menswaardigheid en rechtsgelijkheid.

We staan voor de keuze over wie we willen zijn als samenleving. De wethouder zegt van dit incident te willen leren. Maar hadden we dan al niet collectief geleerd van de toeslagenaffaire? Hoeveel mensen moeten nog beschadigd worden, voordat het ook doordringt in mijn geboorteplaats? Leer van al die gemeenten die wel pal voor hun kwetsbare inwoners gaan staan, die voor menselijkheid, rechtvaardigheid en verbinding kiezen. Soms tegen de klippen van het kabinetsbeleid op. We hebben visionaire wethouders nodig die de samenleving verder willen brengen, en niet meewerken aan verdere polarisering en haat. Die zich aan de geest van de wet houden, niet de mazen ervan opzoeken om mensen te schaden. Wees een overheid die beschermt in plaats van beschaamt. Kies voor een samenleving die begrip toont, niet veroordeelt.

Dank u wel.

Kitty Jong

Het praatje van Roland Siebe

Geachte leden van het college en de gemeenteraad,

Op verzoek van FNV Lokaal Zaanstreek-Waterland mag ik reageren op uw beleid van opsporing, fraude en illegaliteit. U richt zich hierbij met name op Zaandam-Oost, de wijken Peldersveld en Poelenburg. Wijken waarin heel veel mensen van zeer weinig moeten zien rond te komen. Wijken waar zich als gevolg van politiek beleid en een diepgaande sociaal-economische ongelijkheid meerdere crisissen concentreren. Waar veel inwoners zullen werken in precaire – flexibele – arbeid. Gekenmerkt door zwaar, ongezond en onzeker werk. Tegen een laag inkomen en een groot risico om elk moment werkloos te kunnen worden. Dit naast het ontbreken van voldoende basisvoorzieningen voor een leefbaar bestaan, zoals betaalbare huisvesting, betaalbare zorg- en opvangvoorzieningen, betaalbaar en gezond eten, hoge energiekosten en de steeds stijgende kosten van het openbaar vervoer, die inmiddels de pan uitrijzen. Privatisering van nutsvoorzieningen, vermarkting van van alles en nog wat, gecombineerd met een jarenlange sociale afbraak: het heeft veel mensen sociaal en economisch met de rug tegen de muur gezet.

Dat hierop niet de focus van de politiek heeft gelegen is veelzeggend. De ongekende aandacht voor asiel en migratie functioneert feitelijk als een politieke bliksemafleider. Met als uitkomst het verdelen en tegen elkaar opzetten van groepen mensen. Racisme, het was er al, is veel explicieter geworden en neemt toe. Bureau Discriminatiezaken weet er alles van. Ik haal deze zaken bewust aan om context te geven aan de problematiek waar het hier over gaat.

Als vakbond hebben wij hier zo’n twee jaar geleden ook ingesproken. Dit betrof ook toen onrechtmatige fraude-opsporingen. Met behulp van algoritmen, gebaseerd op discriminerende criteria, zocht u tegen gerechtelijke uitspraken in naar fraudegevallen van mensen met een bijstandsuitkering. Deze keer is onze verbijstering over uw schandpaalpublicatie de aanleiding geweest om in actie te komen. Door de contactgegevens van een groep mensen met een bijstandsuitkering bekend te maken begaat u een ongekende en schaamteloze privacyschending. Dat wij hierin niet alleen staan, heeft u gemerkt aan de reacties die u ontving van de Autoriteit Persoonsgegevens en de Ombudsman. Dit naast vele andere publieke reacties van verontwaardiging.

Opsporing en handhaving horen tot uw taak en bevoegdheid als lokale overheid, natuurlijk. Dat dit noodzakelijk en onvermijdelijk is om een veilige en leefbare omgeving te creëren voor iedereen, dat is duidelijk. Het is dan wel geen bronaanpak, het lost geen oorzaken op. Dat is een ander belangrijk verhaal dat hier niet aan de orde is.

Hoe logisch is het om gemeentegeld zo nadrukkelijk in te zetten voor de opsporing van bijstandsfraude? Over heel 2024 is hiermee het indrukwekkende resultaat behaald van maar liefst 46 beëindigde uitkeringen. Ligt handhaving en vervolging van het soort fraudes en corruptie die de gemeenschap veel meer schade doen niet voor de hand? Is het de politieke keuze: haal het bij de armen en ontzie de rijken? Met gebruikmaking van hele of halve illegale methoden? Het negeren van wetten en regels, dan wel de geest hiervan? Met als resultaat een rechteloze aanpak van mensen. Waar is dit bestuur mee bezig?

In de raadsbrief van de burgemeester lezen wij vooral over wat de organisatie zou moeten zijn, uitgangspunten en intenties zoals:

• Gelijke behandeling van alle Zaanse inwoners en werken binnen wettelijke kaders.
• Voorkomen van discriminatie en onrechtmatigheid.
• Serieus nemen van twijfel, vragen en kritiek, en de aanpak aanpassen waar nodig.

De uitkomsten van het Follow The Money-onderzoek staan hier vooral haaks op:

• Het handelen en de gedragingen van het Interventieteam: racisme en discriminatie, zoals “Polen en Bulgaren snappen het toch niet”, enzovoorts.
• Huiszoekingen onder valse voorwendselen.
• Ambtelijke collega’s die wijzen op misstanden, tegenwerken, uitsluiten, intimideren en laten vertrekken met ondertekende zwijgplicht.
• De integriteitscoördinator negeren en passeren, enzovoorts.

Het beeld is overduidelijk: zeker vanaf 2022, vermoedelijk langer, is er intern sprake van ernstig machtsmisbruik door de top van de gemeentelijke organisatie. Onrecht en (sociale) veiligheid gaan niet samen. Dat is wat inwoners nu ervaren, evenals kritische ambtenaren die niet willen marchanderen met eigen rechten en regels, ten koste van de inwoners. Zijn er aanwijzingen dat dit gemeentebestuur nog schoon schip kan maken? Gaat onze gemeenteraad dit onderwerp adequaat en met volle inzet oppakken? Wij hopen de benodigde moed en strijdbaarheid hiervoor mee te gaan maken. Als FNV Lokaal gaan wij dit verder vervolgen en onze invloed laten gelden. De campagne voor de gemeenteraadsverkiezingen 2026 staat ook op onze agenda. Als bond staan wij voor gelijke rechten in een solidaire wereld, desnoods tegen elke stroom in.

Roland Siebe

Het praatje van Wil Roode

Geachte voorzitter, raadsleden, burgemeester, collegeleden en aanwezigen,

Vandaag spreek ik als kaderlid FNV Uitkeringsgerechtigden en ook als gepensioneerd rechercheur van politie. En namens een groeiende groep inwoners van Zaanstad. Mensen die zich afvragen: wanneer is het toezicht op orde, en wanneer is het een schending van onze rechten? De situatie in Zaandam-Oost, zoals beschreven door Follow the Money, is geen incident. Het is een alarmsignaal. Een diep signaal van bewoners die niet alleen met sociale problemen kampen, maar ook met een overheid die haar eigen grenzen is gaan oprekken.

Verschil tussen politie en gemeentelijke handhavers

Laat me helder zijn. In Nederland is het onderscheid tussen de politie en gemeenteambtenaren geen detail, het is een fundament van onze rechtsstaat. Volgens artikel 3 van de Politiewet 2012: “De politie heeft tot taak, in ondergeschiktheid aan het bevoegd gezag en in overeenstemming met de geldende rechtsregels, te zorgen voor de daadwerkelijke handhaving van de rechtsorde en het verlenen van hulp aan hen die deze behoeven.”

De politie werkt dus onder het gezag van de burgemeester of het Openbaar Ministerie, binnen duidelijk vastgelegde bevoegdheden, en mét toezicht van de rechterlijke macht. Zij mogen bijvoorbeeld onder strikte voorwaarden een woning binnentreden – en dan nog alleen met een machtiging van een rechter-commissaris bij strafrechtelijke verdenking.

Maar gemeentelijke handhavers of ambtenaren hebben die bevoegdheden niet. Zij mogen administratief controleren op zaken als vergunningen, woonfraude of brandveiligheid, maar geen strafbare feiten opsporen en niet “op jacht” gaan naar verdachten zonder concrete aanleiding.

Wat gebeurt er nu in Zaandam-Oost? In Zaandam-Oost zien we ambtenaren die woningen betreden onder een smoes, bijvoorbeeld brandveiligheid, maar ondertussen op zoek gaan naar signalen van drugs, uitkeringsfraude of prostitutie, zonder dat bewoners weten waar ze aan toe zijn of zich kunnen verdedigen. Dat is geen bestuursrechtelijke controle meer. Dat is verkapte opsporing zonder wettelijke basis. En dat ondermijnt niet alleen het vertrouwen van burgers – het ondermijnt de rechtsstaat.

Wat zegt de burgemeester? De burgemeester zou hebben gezegd: “Ik heb liever dat we een keer de grens overgaan, dan dat we keurig binnen de lijntjes blijven.” Maar ik zeg u: die lijntjes zijn er niet voor niets, ze beschermen mensen tegen willekeur en ze garanderen dat de overheid zichzelf ook aan de wet houdt. En als de burgemeester ambtenaren opdrachten geeft die in feite politiebevoegdheden impliceren, dan is hij niet langer de hoeder van het recht, maar degene die het risico van machtsmisbruik aanstuurt.

Waarom is dit extra schrijnend in Zaandam-Oost? Omdat we weten dat deze aanpak niet wordt toegepast in de rijkere delen van Zaanstad. In Assendelft, in Westerwatering, in Krommenie, daar komt niemand onaangekondigd de woning binnen met een speurhond. Daar wordt de burger benaderd met vertrouwen.(1) Maar in Zaandam-Oost lijken mensen bij voorbaat verdacht. Dat is geen veiligheidsbeleid, dat is institutioneel wantrouwen. Daarom roep ik u op, als volksvertegenwoordigers, als bestuurders, als medeburgers:

* Herstel de scheiding tussen politie en ambtenarij.

* Laat geen enkele ambtenaar optreden als pseudo-rechercheur.

* Zorg dat machtigingen transparant en rechtmatig worden gebruikt.

* En bescherm bewoners in álle wijken, arm of rijk, tegen onwettig binnendringen en angstpolitiek.

We willen allemaal veiligheid. Maar veiligheid zonder recht is geen veiligheid. Dat is intimidatie. En dat mag nooit de manier zijn waarop een democratische overheid met haar inwoners omgaat. Laten we Zaandam-Oost behandelen als een wijk vol mensen met recht op bescherming, op privacy en op respect, en niet als een plek waar regels opgerekt mogen worden omdat het “toch maar daar” is.

Dank u wel.

Wil Roode

Noot van de redactie.

* Er zal ongetwijfeld verschil zijn in aanpak richting arme en rijkere wijken, maar het klopt niet dat de mensen in Krommenie altijd met “vertrouwen benaderd” worden.