George Orwell (1903-1950): De Heerschappij Van De Oligarchen

Een van de auteurs die Orwell fascineerde, wiens boeken hij besprak en die zijn bekendste werken beïnvloed hebben, is Jack London (1876-1916). The Iron Heel, geschreven in 1907, is een toekomstroman die volgens Orwell in zekere opzichten een voorspelling van het fascisme inhoudt. Hij vindt het niet echt een goed boek, maar in verschillende punten zou Jack London volgens Orwell de spijker op de kop slaan. En er zijn meer mensen die Orwell opnieuw lezen. Zo luidt de kop boven het commentaar in het Belgische dagblad De Standaard (17 maart 2025), ‘Een vrije samenleving creëert meer welvaart dan een corrupte oligarchie’. Johny Lenaerts bespreekt hieronder de kwestie in het licht van Orwell. [ThH] 

Een reusachtig concern

In de Verenigde Staten breekt een proletarische revolutie uit, die door de kapitalistische klasse neergeslagen wordt. Daarop begint een lange periode waarin de maatschappij door een groep van tirannen, de zogenaamde ‘oligarchen’, geregeerd wordt. Ze oefenen hun dictatuur uit met behulp van een paramilitaire militie, ‘Huurlingen’ genaamd. Jack London, zo schrijft Orwell, ‘heeft vele details met een verrassende preciesheid voorspeld, bijvoorbeeld die bijzonder verschrikkelijke eigenschap van totalitaire maatschappijen om vermeende tegenstanders gewoonweg te laten verdwijnen’. Maar het boek is voor hem op de eerste plaats opmerkelijk omdat het aantoont dat de kapitalistische maatschappij niet simpelweg onder  haar tegenstellingen in elkaar  stuikt, maar dat de bezittende klasse aan haar privileges vasthoudt en er alles aan zal doen om haar macht te behouden. Met andere woorden, het zou vruchteloos zijn te wachten totdat de bourgeoisie politieke zelfmoord zou plegen en vrijwillig van het toneel van de geschiedenis zou verdwijnen, omdat ze haar historische missie zou volbracht hebben. ‘De bezittende klasse zal in staat zijn zich tot een reusachtig concern om te vormen en zelfs een vorm van ontaard socialisme in te stellen, d.w.z. vele van haar privileges op te geven om haar heerschappij te behouden’.

Morele arrogantie

Orwell hecht groot belang aan de passages waarin Jack London de  mentaliteit van  de oligarchen beschrijft:

‘Als klasse,’ schrijft de denkbeeldige auteur van het boek, ‘geloven ze dat enkel zij de beschaving konden in stand houden. Het was hun overtuiging dat, indien ze ooit zouden verzwakken, het grote beest hen zou verzwelgen en al het mooie en vrolijke en wonderlijke en goede in zijn spelonkachtige en  slijmerige muil zou verslinden. Zonder hen zou er anarchie heersen en zou de mensheid terugvallen in de primitieve nacht waar ze op zo’n pijnlijke manier uit opgeklommen was… Kortom, alleen zij, door hun niet aflatend gezwoeg en zelfopoffering, stonden tussen de zwakke mensheid en het alles verslindende beest: en zij geloofden het, ze geloofden er vast in. Ik kan niet genoeg de nadruk leggen op deze zeer morele arrogantie van de hele oligarchische klasse… De grote drijfveer van de oligarchen schuilt in het geloof dat zij het juiste doen.’

In de overtuiging dat zij de enige garantie voor de beschaving vormen en dat er zonder hen chaos zou heersen, zullen ze de werkende bevolking in de bloedigste en wreedaardigste  strijd van de geschiedenis storten.

Schijnoorlog

Orwell leefde in de tijd waarin de atoombom uitgevonden werd. De kans dat de atoombom nà Hiroshima en Nagasaki opnieuw tot ontploffing zou gebracht worden, achtte hij weinig waarschijnlijk. Wat hij wel realistisch vond was dat de angst voor de atoombom zo groot zou worden dat iedereen er van weerhouden wordt ze in te zetten. Maar dat had volgens hem ook een keerzijde.

Orwell: ‘Het zou neerkomen op een verdeling van de wereld onder twee of drie supermachten, die elkaar niet kunnen verslaan en evenmin door een opstand van binnenuit omvergeworpen kunnen worden. Naar alle waarschijnlijkheid zullen ze hiërarchisch zijn opgebouwd, met bovenaan een haast goddelijke hoogste kaste en onderaan niets minder dan slavernij, en vrijheid zal verpletterd worden op een manier die de wereld tot nog toe niet heeft gezien. Binnen elke staat zal de noodzakelijke psychische toestand behouden worden door een volledige afsluiting van de wereld en door een voortdurende schijnoorlog tegen de rivaliserende staten. Zulk soort beschavingen kunnen duizenden jaren hetzelfde blijven.’

Stenentijdperk

Orwell zag de toekomst somber tegemoet. Had hij al niet eerder de heerschappij van de oligarchen – ‘een haast goddelijke hoogste kaste’ – voelen aankomen? 

In 1940 schreef hij: ‘Het is alsof we in de loop van tien jaar terug aanbeland zijn in het stenentijdperk. Menselijke types waarvan we dachten dat ze al eeuwen uitgestorven waren – de dansende derwisj, de roverhoofdman, de grootinquisiteur – zijn plotseling weer opgedoken, niet achter de muren van krankzinnigengestichten, maar aan de top van de wereld.’

Bij de dansende derwisj denk ik onwillekeurig aan Elon Musk, bij de roverhoofdman duiken meerdere namen bij me op.

Johny Lenaerts

* George Orwell, ‘Tegen totalitarisme. Essays over politiek en literatuur’, Leusden: IVW Uitgevers, 2021.

* Simon Leys, ‘Orwell en de verschrikkingen van de politiek’, Utrecht: Kelderuitgeverij, 2024.

[Foto ‘kettingzaag Musk’ overgenomen uit Marianne van 6-12 maart 2025.]