De val van het Rijk der Verbeelding

Wanhoop niet! Terwijl Musk, Trump, Wilders en Meloni aan fascisme bouwen, ondergraven ze tegelijkertijd de sussende hallucinaties die hen zo machtig maken. Het helpt ons te denken in mogelijkheden.

Afgelopen weken heeft Elon Musk met zijn Department of Government Efficiency (DOGE) gepoogd een staatsgreep te plegen. Via e-mail vroeg hij ambtenaren om hun eigen bestaan te rechtvaardigen, door te melden wat ze in de afgelopen week voor nuttigs hebben gedaan. Wie niet meedeed zou worden ontslagen.

De gevolgen hiervan zijn niet de overschatten. Mensen vrezen plotseling voor hun baan omdat een tech-oligarch gaat bepalen of hun werk wel nuttig genoeg is. Met enorme onzekerheid en stress als gevolg, om nog maar te zwijgen over de vrees voor hun inkomen.

Daarnaast is het ook een directe machtsgreep. Musk kleedt met DOGE juist de organisaties uit wiens taak het is om hem in de gaten te houden. Zoals de Consumer Financial Protection Bureau, een groot obstakel voor zijn verovering van de transactiemarkt.

Maar deze aanvallen hebben een keerzijde voor Musk en Trump. Veel ambtenaren zijn bij een vakbond gegaan na de e-mail van DOGE, in de hoop hun belangen te kunnen beschermen. AFGE, de vakbond van federale ambtenaren in de VS, heeft al een rechtszaak aangespannen.

Hier zien we een enorme, plotselinge erosie van vertrouwen in “het systeem”. Veel federale ambtenaren waanden zich lang veilig, ondanks de verkiezing van Trump. Ze hadden hoop dat bepaalde “checks and balances” hen zouden beschermen tegen zijn machtsgreep.

Dit vertrouwen was gebaseerd op het idee van het “sociaal contract“, het idee dat machthebbers en onderdanen een overeenkomst hebben, bestaande uit wetten en gebruiken. Dat er processen zijn om te beschermen tegen machtsuitoefeningen.

Dat “sociaal contract” heeft nooit écht bestaan. Machthebbers, waaronder kapitalisten, breiden al jaren hun macht steeds verder uit, ten koste van de rest van de wereld. Rijkdom en invloed bepalen veel eerder wie gelijk heeft dan moraliteit en ethiek.

Dat is in feite waarom we al die regeltjes en gebruiken hebben. Waarom er wordt gedaan alsof er iets bestaat als een “sociaal contract”. Dat vermomd dat macht langzaam accumuleert, en maakt het proces ondoorzichtig.

Eén van de rookgordijnen waar machthebbers zich achter verschuilen is de economische wetenschap. Uit onderzoek naar “loon-prijsspiralen” en “vestigingsklimaat” en “productiviteit” blijkt vaak dat werkers geld moeten inleveren voor de winstgevendheid van een bedrijf.

In ruil voor die bescherming moeten machthebbers genoegen nemen met een gelijkmatige machtsgreep. Druppelsgewijs wordt de macht van staat en kapitaal uitgebreid, met kleine wijzigingen verstopt in ellelange documenten. Zoals bij de invoering van de internetgokwet.

En ook de corruptie moet wat op de achtergrond. Dus kreeg Helma Lodders, verantwoordelijke VVD-er voor gokken, het voorzitterschap van de vereniging van internetgokbedrijven. Juridisch geen corruptie, maar je weet dat haar VVD-functie heeft meegespeeld.

Doordat al die machtsspelletjes in het geheim worden gespeeld, is het makkelijk om te denken dat er niets aan de hand is. Of nog erger: dat er niets beters mogelijk is. Dat we gedoemd zijn om steeds meer macht af te dragen, want dat is nu eenmaal de wereld.

Dat is het Rijk van Verbeelding: de collectie aan rookgordijnen en verzinsels die maken dat mensen zich snel neerleggen bij de status quo. Een econoom bezigt abstracte termen in een talkshow, een politicus zegt “moeilijk, moeilijk”, en mensen nemen aan dat het allemaal wel zal kloppen.

En precies dat Rijk der Verbeelding, dat zo’n gevaar is voor de bereidheid van mensen om in actie te komen, dreigt nu te vallen onder de flagrante machtsgrepen van fascisten als Musk en Trump. Met kinderlijk gemak schuiven ze regels en gebruiken aan de kant omdat ze er een slaatje uit kunnen slaan.

Regels, zo blijkt, die ook dienden om hun macht te beschermen. Want nu Trump en Musk zo openlijk de ambtenarij aanvallen, voelen ambtenaren zich ook niet meer gebonden aan loyaliteit. Hoge ambtenaren stappen opeens naar de media om hun verhaal te doen.

Ook krijgen ze veel minder makkelijk dingen gedaan, zelfs binnen de FBI. Een poging om ‘verraderlijke’ elementen uit de FBI te zuiveren stuitte op tegenstand van binnen de organisatie. Daardoor lopen de plannen van Trump aanzienlijke vertraging op.

“Als zij zich openlijk niet aan de regels houden, waarom zouden wij ons dan aan hun regels houden?”, lijkt het motto. Het is de eerste stap om onszelf te bevrijden van het Rijk der Verbeelding, waarin niets mogelijk lijkt vanwege alle regels, alle verzinsels en alle abstracties.

Dat geldt ook voor Nederland. Want ook hier laten fascisten niets heel van gebruiken die juist bedoeld zijn om hen legitimiteit te geven. Alles om maar dingen “voor elkaar” te krijgen, zonder acht te slaan op de mogelijke gevolgen voor hun eigen positie.

Hetzelfde zien we in de regering. Schoof, die werd verkocht als een “partijloze premier”, blijkt in alles het schoothondje van Wilders. De neutrale “air” die van het kabinet had moeten uitgaan, verdween als sneeuw voor de zon.

En uit onderzoek blijkt dan ook dat mensen met een wetenschappelijke of hbo-opleiding, die lang in de ban waren van het Rijk der Verbeelding en het “sociaal contract”, nu ook het vertrouwen beginnen te verliezen. Het werd langzaamaan tijd dat ook die groep uit de droom werd geholpen.

Nu wil ik absoluut niet het idee wekken dat het nu allemaal wel goed komt als mensen “wakker geschud” worden. Dat idee heet accelerationisme, en gaat ervan uit dat een verslechtering van omstandigheden automatisch leidt tot revolutionair sentiment.

Want terwijl mensen zich organiseren, slaan de autocraten ook terug. De AFGE krijgt wel steeds meer leden, maar ze worden ook het doelwit van wraak vanuit Trump. De strijd die door Trump en de zijnen is uitgelokt, moet ook nog worden gestreden.

Daarnaast moeten we waken voor “doomerisme“. Veel mensen die hun vertrouwen in de politiek verliezen, verliezen hun vertrouwen in de hele maatschappij. Die mensen zijn ook niet tot actiebereid. De wanhoop moet dus ook worden voorkomen.

En ten derde moeten we waken voor valse nostalgie. Trump en Musk hebben misschien de macht gegrepen, maar die machtsgreep is mogelijk gemaakt door acties onder Biden, Obama, Bush en Clinton. Veel mensen zullen terug willen, maar we moeten juist vooruit.

Aan ons, activisten, drie schone taken: 1. licht schijnen op het machtsmisbruik van nu en van vroeger; 2. mensen organiseren zodat we effectief tegen repressie kunnen strijden; 3. een hoopvol toekomstbeeld bieden, zodat mensen iets hebben om naartoe te leven. Op de barricaden!

Bo Salomons

(Dit artikel verscheen eerder als draadje op Bluesky.)