Agoniacratie: de spelletjesmaatschappij die ons ziek maakt

Gisteren publiceerde de NOS het artikel “Verslechtering mentale gezondheid zet door, vooral zorgen over jongeren”. Redacteur Bauke Haanstra: “Waar de verslechtering vandaan komt, vinden de instituten moeilijk te zeggen. Wel is er gekeken naar factoren die samenhangen met mentale gezondheid. Bestaanszekerheid wordt daarbij vaak genoemd. ‘Denk bijvoorbeeld aan mensen die geen woning kunnen vinden.’” De maatschappij is een spelletje, met als inzet leven en dood. Onze bestaanszekerheid wordt gelinkt aan de vraag of we het “spel” van maatschappij en economie goed kunnen “spelen”. Geen wonder dat het slecht gaat met mentale gezondheid.

Wat bedoel ik met “agoniacratie”? Het komt van het Griekse woord ἀγών (agon), wat zoiets betekent als “wedstrijd” of “strijd”. Het heeft een heel andere lading dan παιδιά (paidia), dat gebruikt werd voor spel of sport voor het plezier.

Ons dagelijks leven zit vol met elementen van strijd en wedstrijd met enorme consequenties voor ons leven. Neem bijvoorbeeld telecom. Het voordeligst is als je om de zoveel jaar van provider wisselt, want providers hebben riante welkomstbonussen.

Als je dus zo goedkoop mogelijk telecom wil afnemen, dan moet je eigenlijk een schema bijhouden en om het jaar door een lijst van providers rouleren. Daardoor heeft het afnemen van telecomabonnementen een spelelement. Door optimaal te “spelen” kan je veel geld besparen.

Of neem supermarkten. De goedkoopste boodschappen doe je door actief de verschillende voordeelfolders te volgen en bij verschillende supermarkten de beste deal te scoren. Dat kan heel veel schelen op je wekelijkse boodschappenrekening.

Bij de Albert Heijn bevat de bonuskaart zelfs elementen van “gamificatie”. Door het gebruik van deuntjes en kleurrijke getallen om bonuskorting aan te geven probeert Albert Heijn je aan te sporen om zo veel mogelijk bonus te “scoren”.

Wat maakt dat dit allemaal spellen zijn? Het gaat erom dat je moeite moet doen en vaardigheden moet gebruiken om een optimaal resultaat te bereiken (te “winnen”) binnen kunstmatige regels. Daarvoor wordt je op een bepaalde wijze “beloond”, in de bovenstaande gevallen door geld te besparen.

Maar onder deze definitie kun je nog veel meer “spelelementen” ontdekken in de samenleving. Het belasting- en toeslagensysteem heeft ook dit soort spelelementen, net als de huizenmarkt. Huizen huren én kopen is uiteindelijk ook een soort spel met winnaars en verliezers.

Sterker nog: steeds meer elementen van de samenleving wordt tot een spel gemaakt. Datingapps bevatten spelelementen, net als de apps die bedrijven als Uber gebruiken of taalleerapps. Ook gebruiken steeds meer mensen “workplace productivity tools” om zichzelf productiever te maken voor de baas.

Dit is allemaal niet vreemd, want kapitalisme is zelf een spelsysteem. Als je geld ziet als punten, dan is het doel van kapitalisme om zo veel mogelijk punten te scoren. Omgekeerd is het niet vreemd dat er zo veel spellen zijn waarin je een bedrijf speelt.

Waarom is het erg? Spelletjes zijn toch leuk? Ja, spellen zijn leuk als de uitkomst onbeduidend is voor je leven. Hier is het verschil tussen “agon” en “paidia” van belang: “agon” is een strijd met betekenis. Er staat iets belangrijks “op het spel”.

Dat is het probleem met onze verspelde maatschappij: de uitkomsten zijn te belangrijk. Het “spel” van de toeslagen spelen kan letterlijk het verschil maken tussen leven of dood, als je kijkt naar het toeslagenschandaal. Hetzelfde geldt voor huisvesting, werk, en allerlei andere belangrijke zaken.

Dit maakt mensen niet alleen gestrest, maar zet ze ook op tegen andere mensen. In een verspelde samenleving kan je niemand écht vertrouwen, want iedereen is mogelijk op je geld uit. De grote hoeveelheid zwendelaars sloopt vertrouwen van de mensheid in elkaar.

Dat gebrek aan vertrouwen in de mensheid wordt vervolgens weer gebruikt om haat tegen anderen aan te sporen. Wantrouwen zorgt ervoor dat mensen sociale zekerheid af willen schaffen, want dat iemand iets krijgt dat ze niet “gewonnen” hebben voelt voor hen als oneerlijk.

Hierbij komt ook een angst voor concurrentie kijken. Zo wordt het tekort van sociale huisvesting gebruikt om vluchtelingen te weren, puur zodat er meer sociale huisvesting is voor de rest. Dat is de politiek van uitsluiting voor het persoonlijke gewin, puur gebaseerd op spellogica.

En dat wordt steeds erger. Naarmate de maatschappij minder sociaal wordt en sociale zekerheid wordt afgebouwd is er steeds meer vraag naar alternatieve vormen van zekerheid. Zoals geld investeren in financiële markten, iets dat steeds populairder wordt onder jongeren.

Dit is een soort ultieme spelversie van sociale zekerheid: neo-liberale sociale zekerheid, waarin iedereen het in theorie “kan” redden, maar er slechts een kleine groep daadwerkelijk iets wint. Zie ook de groei in casino’s, in feite niets anders dan een aandelenmarkt.

Het is daarom geen wonder dat de mentale gezondheid van mensen verslechtert. We zijn een sociale soort, maar ons economisch systeem dwingt ons om de medemens te wantrouwen en constant voor onszelf op te komen. Terwijl we van nature juist willen delen.

Waarom komen die spelelementen dan zo veel voor? Ik vermoed dat het komt omdat die spellen hoop geven en de aandacht afleiden van de échte boeven. Als we constant bezig zijn met het spel zo goed mogelijk spelen, realiseren we ons niet wie het spel heeft gemaakt en in stand houdt.

Wat dat betreft heeft het veel weg van de “Hongerspelen”, het boek (en de films) waarin de spelers te druk zijn om met elkaar te vechten, ook omdat ze het gevoel hebben dat ze de ontwerpers van het spel niet kunnen raken.

Dit alles kan anders. Dit alles moet anders.

En de oplossing zit hem weer in die Griekse woorden: agon en paidia. Agon is de wortel van het Engelse woord “agony”, wat gruwelijk lijden betekent. Het is het lijden dat hoort bij strijd en oorlog, een strijd om leven of dood. Dat is onze agoniacratie.

Maar paidia is een spel voor het plezier. In zo’n spel zijn er winnaars en verliezers, maar zonder grote belangen. In een paidiacratie zijn er ook spelletjes die mensen motiveren, maar hangen onze levens er niet vanaf. We kunnen ons werk veranderen in spelletjes vooral voor ons eigen plezier.

De paidiacratie kan echter alleen bestaan in een kapitalistische samenleving. Kapitalisme is naar de aard agoniacratisch, en vereist schaarste om als systeem te overleven. Alleen als we de schaarste van kapitalisme opheffen komen we van de eeuwige strijd af.

Dat is een grondvereiste voor het vinden van rust. Want zoals we nu leven, leven we vanaf onze eerste tot onze laatste adem in constante stress. Die marteling, die we alleen accepteren omdat we het gewend zijn geraakt, moet stoppen.

Bo Salomons

(Dit artikel verscheen eerder als draadje op Bluesky.)