Wilders is de hogepriester van de leegte

(Foto: Actiebord bij het protest tegen Wilders op 2 december 2023.)

Het was een nieuw stadium van het Spektakel: een samenleving waarin werkelijkheid niet wordt geleefd, maar bekeken. Alles werd representatie, imago, pr. De democratie werd een schijnvertoning waarin de burger mag applaudisseren voor de voorstelling.

Alleen in die leegte, die omdraaiing van schijn en werkelijkheid, kon een verschijnsel als Geert Wilders ontstaan. Hij is geen afwijking van het systeem, maar het logische eindproduct ervan.

Het begon met een leugen die te boud was om niet te geloven: marktwerking zou de zorg verbeteren, de spoorwegen betrouwbaarder maken, het onderwijs flexibeler. Het leverde managementlagen, targets en PowerPoint-rapporten op. En winst voor de kapitalist. Terwijl de rijksbegroting groeide, werd de overheid uitgekleed.

De burger wordt in het laat-kapitalisme beschouwd als een eendimensionaal wezen: tevreden consument, ontevreden werknemer, zonder verbeelding, zonder denken. Dat is geen theorie, dat is beleid. De burger wordt niet meer aangesproken als deelnemer aan de democratie, maar als klant van de staat. “U vraagt, en wij draaien” – tenzij het geld kost.

Toen kwam de crisis van de representatie. Wie alleen nog mag kiezen tussen producten, zal ook de politiek als product behandelen. Democratie werd een supermarkt, rechtse populisten als Geert Wilders het huismerk van het ressentiment.

Culturele hegemonie is de macht van een klasse om haar wereldbeschouwing als vanzelfsprekende waarheid te presenteren. In Nederland verplaatste die hegemonie zich na 1980 naar het neo-liberale kamp. De marktlogica nestelde zich in onze taal, in onze instituties, in onze universiteiten.

De academie is steeds minder een vrijplaats voor kritiek, steeds meer een fabriek van output. Subsidiecriteria werden rendementseisen, publicaties werden KPI’s. De media volgden: kranten die ooit opiniërend waren, werden advertentieplatforms. DPG Media kocht de redacties op, Talpa en Endemol maakten van politiek een showrubriek. De journalistiek verminderde haar inhoud en groeide haar algoritme.

Populaire cultuur is niet alleen amusement, maar vooral een systeem van ideologische reproductie. De neo-liberale hegemonie zag dat beter dan links. Reality-tv, talentenjachten, influencers: het zijn geen toevallige vormen, maar mechanismen om de burger op te voeden in passiviteit. Wie dagelijks kijkt naar “Expeditie Robinson”, leert geloven dat politiek een afvalrace is.

Wat de commerciële media begonnen, voltooide Big Tech: productie van domheid op industriële schaal. De algoritmen van Meta, YouTube en X (voorheen Twitter) filteren de werkelijkheid op shockwaarde. Rationeel debat werd vervangen door een eindeloze parade van lege beelden. Breinrot.

Daar, in die ruis van meningen, verloor de waarheid haar betekenis. Wie de aandacht opeist, heeft gelijk. Algoritmen weten dat onderdrukking niet van bovenaf komt, maar via begeerte. We willen ons amuseren, zelfs door onze eigen vernedering.

Hierdoor komt iemand als Geert Wilders bovendrijven. Zijn politiek is de zuivere esthetiek van de verontwaardiging: geen inhoud, alleen effect. Hij is de vleesgeworden trending topic. Zijn zinnen zijn ontworpen voor likes, niet voor denken.

In 2002 had Pim Fortuyn nog de pretentie van een intellectueel die het systeem wilde hervormen. Hij las Weber, citeerde Nietzsche, sprak over beschaving. Fortuyn was, hoe plat ook, een kind van de universiteit, een man met gelaagdheid.

Wilders erfde zijn onvrede maar niet zijn intellect. Wat bij Fortuyn ironie was, werd bij Wilders eendimensionaal geblaat. Hij leerde dat inhoud niet loont in een samenleving die verslaafd is aan het Spektakel. Waar Fortuyn met de elite wilde flirten, wil Geert haar vernietigen – niet uit overtuiging, maar omdat er niets anders over is.

De PVV is de perfect neo-liberale partij: een merk, zonder leden, zonder democratie, zonder kader, met één enkele aandeelhouder. Wilders is niet zozeer politicus als wel franchiseondernemer van het ressentiment.

In dit systeem kan hij alleen overleven door zwakte te rekruteren. Een sterke partij zou hem uitrangeren, daarom kiest hij voor jaknikkers. Hij selecteert ministers en Kamerleden op loyaliteit, niet op kunde. Het resultaat is voorspelbaar: brokkenpiloten die de democratie frustreren.

Marjolein Faber, minister van Asiel en Migratie, werd het dieptepunt van de strategie. Haar uitglijders en fouten zijn niet incidenten, maar gevolgen van het systeem-Wilders. Ze belichamen de anti-these van deskundigheid. Ingrid Coenradie, die als staatssecretaris in conflict kwam met haar eigen partijleider, illustreert hetzelfde: in de PVV staat initiatief gelijk aan verraad.

Zo reproduceert Wilders op microniveau wat het neo-liberalisme op macroniveau doet: inhoud wordt spektakel, bekwaamheid wordt branding.

Er is niets nieuws onder de zon. Janmaat deed het al in de jaren tachtig: een eenmanspartij, zonder democratie, een kring van afhankelijke meelopertjes. Hij was belachelijk gemaakt, maar zijn stijl, zijn slachtofferschap, zijn beroep op “de gewone man” waren de blauwdruk voor het huidige populisme.

Janmaat opereerde in een samenleving die nog collectieve structuren kende: vakbonden, omroepen, kerken. Wilders werkt in een maatschappij die geatomiseerd is. Zijn succes is het failliet van die sociale verbanden.

Extreem-rechts is gegroeid dankzij de neo-liberale orde waartegen het tekeer gaat. De permanente onzekerheid van flexwerkers, huurders en zzp-ers is de voedingsbodem van zijn boodschap. Waar links solidariteit bood, biedt Wilders verontwaardiging. Dat is de nieuwe opium voor het volk: woede als brand identity.

Het hopeloze is dat Wilders geen alternatief heeft. Hij kan alleen vernietigen wat hem groot maakt. Zijn partij leeft van onvrede, maar concreet beleid zou die onvrede oplossen – en dus zijn bestaansreden wegnemen. Dat is de vicieuze cirkel van het politiek Spektakel.

Daarom is regeren voor Wilders onmogelijk. Hij MOET falen om te kunnen blijven bestaan. Zijn ministers MOETEN incompetent zijn. Elke mislukking bevestigt zijn gelijk: zie je wel, de Ander werkt tegen.

Het is niet alleen een politieke, maar ook een culturele degeneratie. De neo-liberale elite heeft de instituties van kennis en kritiek vervormd tot winstmolens. Universiteiten produceren steeds minder denkers, steeds meer spreadsheets. Media produceren minder informatie, meer kliks. In die leegte verdwijnt elke mogelijkheid tot tegenmacht.

De marxistische term “vervreemding” krijgt een nieuwe betekenis: niet langer de arbeider die vervreemd is van zijn product, maar de burger die vervreemd is van zijn leven. Algoritmes leveren een lachspiegel waarin we onszelf niet meer herkennen.

Wilders is de hogepriester van die leegte. Hij praat van cultuur, zuiverheid, herstel – maar zijn enige boodschap is nihilisme dat zich vermomt als volkswoede.

Tot nu toe blijft de schade beperkt. Wilders is eerder symptoom dan gangmaker van de afbraak. Zijn electoraal succes bewijst dat de aanpak werkt. Daarin schuilt het gevaar. Ooit kan er iemand opstaan die zijn trucjes combineert met organisatietalent, zijn praatjes met actie.

Dan krijgt nihilisme een plan, het ressentiment een strategie. Op het Malieveld stond een knokploeg van zwarthemden. Wat vandaag nog absurdistische performance lijkt, kan morgen staatsvorm worden. Eerst de nar, dan de dictator.

Maar niet alles is verloren. Het tegengif ligt in bewustzijn. De culturele hegemonie is geen natuurwet. Ze kan worden betwist, omgekeerd, ondermijnd. Dat vergt iets dat decennia is afgeleerd: collectiviteit, solidariteit, en het geloof dat kennis macht kan zijn.

Het is te makkelijk om Wilders moreel te verwerpen. We moeten de structuren blootleggen die hem mogelijk maken. De strijd tegen extreem-rechts is niet alleen politiek, maar ook cultureel: de herovering van taal, van media, van verbeelding.

Dat begint met het weigeren van de neo-liberale logica van winst. Het is tijd om opnieuw te denken, niet als consument, maar als burger en als mens – als deel van een gemeenschap die meer wil dan rendement.

Wilders’ triomf is het failliet van het neo-liberalisme dat hem voortbracht. Zijn succes is de mislukking van een systeem dat de burger tot consument reduceerde, de politiek tot beeldvorming en de waarheid tot een mening.

Hij is niet de bestrijder van de neo-liberale orde – hij is haar eindproduct. De man die “de elite” bestrijdt, is de ultieme belichaming van haar cynisme: vorm zonder inhoud, verontwaardiging zonder visie, positie zonder verantwoordelijkheid.

Zolang de samenleving gevangen blijft in het Spektakel, zijn we veroordeeld tot die leegte.