Iedereen gesurveilleerd ter preventie van “pre-crime”

“Openbare orde verstoringen worden vaak online aangekondigd of versterkt. Daarom moet de politie kunnen meekijken in chatgroepen. De Wet gegevensvergaring openbare orde helpt zulke dreiging eerder te herkennen en aan te pakken”, tweette minister van Justitie van Weel vorige week. Wéér een wet om de surveillance door politie uit te breiden, ditmaal in het kader van de vage ‘openbare orde”. Al deze bevoegdheden zijn nauwelijks meer bij te houden, maar we doen een poging.

De wet maakt het mogelijk voor politie om persoonsgegevens uit openbare bronnen te verzamelen en registreren bij “dreigende ernstige verstoringen van de openbare orde”.

Hoe werkt dat nu? In (juridische) theorie heeft de politie alleen de bevoegdheden uit de Politiewet 2012 en het Wetboek van strafvordering. De Politiewet is algemeen en zorgt dat de politie überhaupt op het internet mag kijken, maar geeft geen recht op stelselmatige registratie.

Het Wetboek van Strafvordering gaat over strafbare feiten. De surveillancebevoegdheden uit die wet hebben betrekking op de situatie dat er een strafbaar feit is gepleegd. Het Wetboek van strafvordering heeft strenge eisen over hoe die bevoegdheden ingezet mogen worden.

Dit is echter allemaal theoretisch. In de praktijk bespioneert het Team Openbare Orde Inlichtingen (TOOI) van de politie al jaren demonstrerende burgers. Dit is illegaal, maar er is niemand die de politie hierin ter verantwoording roept.

De Wet gegevensvergaring openbare orde ‘legaliseert’ in feite wat de politie al jaren illegaal doet. Dat is immers hoe de politiek tegenwoordig omgaat als de staat de wet overtreedt. Hetzelfde gebeurde met de NCTV, toen bleek dat zij de wet overtraden.

En nu dus ook hier. De nieuwe wet creëert nieuwe bevoegdheden voor de burgemeester en de politie om persoonsgegevens te verzamelen. Het gaat dan om het algemeen verzamelen van persoonsgegevens (artikel 3), en het zoeken naar specifieke personen (artikel 4).

Van Weel doet in zijn tweet denken dat de wet gaat om rellen, maar een “ernstige verstoring van de openbare orde” is veel breder. Zoals valt te verwachten brengt de minister ook “blokkeren van een snelweg” onder de reikwijdte, waarmee XR Nederland impliciet wordt genoemd.

Dit alleen al betekent dat de politie brede onderzoeken kan opstellen naar mensen die meedoen aan de burgerlijke ongehoorzaamheidsacties van Extinction Rebellion en andere groepen, en allerlei persoonsgegevens kan verwerken van betrokkenen.

Daarbij komt kijken dat een “substantiële rol” ook heel snel wordt aangenomen. Mensen die oproepen mee te doen aan een bepaalde actie kunnen dus ook al onder de reikwijdte van het onderzoek vallen. Dit is nauwelijks een beperking van de bevoegdheid.

Maar het blijft niet bij snelwegblokkades. Volgens de Memorie is de term “ernstige verstoring” lastig af te bakenen, wat betekent dat die enorm breed geïnterpreteerd kan worden. Dat is dan ook het doel van de wet, om de politie een brede bevoegdheid te geven.

Daarnaast worden demonstraties ook genoemd. Die zijn in principe niet het doel van de wet, maar demonstraties kunnen wel leiden tot “ernstige verstoringen”. Daarmee zijn demonstraties dus wel een potentieel doel van deze wet.

Ook hoeft het niet om een groep te gaan. Blijkbaar kan ook één persoon een “ernstige verstoring” veroorzaken. Dit wordt later nog relevant.

Wat de wet nog veel breder maakt is dat alleen al “aanwijzingen” van een ‘ernstige verstoring” kunnen leiden tot de inzet van bevoegdheden. Die aanwijzingen hoeven niet concreet te zijn, waardoor enkele vage vermoedens (zoals mensen die zich “boos uitlaten” op sociale media).

Dus onder deze wet kunnen heel veel gegevens worden verzameld, des te meer omdat de wet toestaat dat het overnemen van persoonsgegevens op “geautomatiseerde wijze” kan plaatsvinden. Dit mag dus met een algoritme of AI worden gedaan. Dit mag de regering eenzijdig bepalen.

Een van mijn grote angsten is dat politie gebruik gaat maken van gezichtsherkenningssoftware. Bij veel demonstraties staat tegenwoordig een camerabusje. Met alle verzamelde profielfoto’s kan wellicht een algoritme gevoed worden.

Dit zou de politie in staat stellen om op voorhand, zonder dat er ook maar iets is gebeurd, mensen te profileren. Zo wordt een systeem gecreëerd waarin “pre-crime” wordt vervolgd: mensen worden al strafbaar voordat ze iets hebben gedaan.

En dat gebeurt niet alleen door de politie. Want na een recente wetswijziging heeft de NCTV ook toegang tot alle gegevens die een burgemeester (en dus de politie) verzamelt in het kader van de openbare orde. Die mag de NCTV dan weer delen met andere overheidsinstanties.

En daarbij zijn ook nog eens nauwelijks beschermingen opgenomen. De Memorie stelt dat er veel bescherming is omdat er een machtiging gegeven moet worden door de rechter-commissaris (net als in het strafprocesrecht), maar dat zal in de praktijk een wassen neus zijn.

De toetsing door de rechter-commissaris (RC) is in strafzaken namelijk heel streng. De RC toetst dan of de inzet van de bevoegdheid noodzakelijk en proportioneel is, of het een doel dient in de strafzaak, en of er voldoende verdenking is.

Dit is anders bij het bestuursrecht. Daarbij geldt een marginale toetsing, waarbij de rechter maar zeer beperkte eisen mag stellen aan het beleid. Dat is veel minder streng dan wat men gewend is van de rechter-commissaris.

Daarnaast heeft een verdachte in het strafproces recht om het politiedossier in te zien. Een strafproces leidt tot een rechtszaak, dus zo heeft de verdachte toegang tot deze gegevens om het eigen proces voor te bereiden.

Maar in openbare orde-zaken is dit niet zo. Het gaat hier om bestuursrechtelijke surveillance, en dat leidt niet tot een strafzaak. De “verdachte” heeft geen weet van het verzamelen van gegevens, en kan hier dus ook niets tegenin brengen. Dit lijkt in niets op een strafzaak.

Hierom is het zo relevant dat enkelingen óók de openbare orde ernstig kunnen verstoren. Dat betekent dat elke verdachte mogelijk óók een verstoorder is van de openbare orde, en dat de politie deze wet zou kunnen gebruiken om misdaden te onderzoeken. Een omzeiling van de wet.

En daarin zit nog een groot risico, want de gegevens die de politie vergaart in het kader van deze wet mogen óók gebruikt worden in een strafzaak. Er bestaat dus een groot risico dat de politie deze bevoegdheden zal misbruiken om de eisen van het strafprocesrecht te omzeilen.

Des te zorgwekkender is het dat er niets verandert in de toezicht op de politie, ook al krijgen ze een brede surveillancebevoegdheid. De AP en de Inspectie J&V konden geen toezicht houden op de TOOI, dus wat gaan ze nu doen, nu die surveillance in de wet wordt vastgelegd?

Het is nauwelijks meer bij te houden hoe veel verschillende spionagewetten er zijn, en hoe ze allemaal samenwerken. Naast de Wet NCTV is er nu ook de Wet gegevensverwerking persoonsgerichte aanpak radicalisering, die óók gegevensverwerking mogelijk maakt.

Dat de staat over steeds meer informatie beschikt, is om meerdere redenen een groot probleem. Allereerst is kennis macht, dus hoe meer de staat weet, hoe machtiger hij is. Dat moeten we sowieso niet willen, zeker niet als het macht is over demonstranten.

Daarnaast is er de “law of instruments”. Als de staat eenmaal een gereedschap heeft, wil de staat dat gereedschap gebruiken. Dus zal die informatie ook voor allerlei andere doelen gebruikt gaan worden, die we niet kennen.

Dit is ook nog eens in disbalans, omdat de burger juist steeds minder informatie heeft over de staat, zeker als die in het geheim allemaal gegevens aan het verwerken zijn. Het vergroot het verschil in macht tussen burger en staat.

Maar al die informatie in handen van de staat zorgt ook dat zij langzamerhand allerlei zaken kunnen gaan modelleren. Op een gegeven moment zal de staat algoritmen kunnen gaan runnen die het mogelijk maken om bepaalde zaken te voorspellen. Dan hebben we een groot probleem.

Je kan nu nog je reactie achterlaten op de internetconsultatie, dus doe dat vooral. Daarnaast: als je lid ben van een politieke partij, laat ze weten dat ze nooit met deze wet mogen instemmen.

Bo Salomons

(Dit artikel verscheen eerder als draadje op Bluesky.)