Bezinning op democratie en perspectief

Meerdere registers heb ik opengetrokken: vakbondswerk aan de basis, activerend vakbondswerk, democratisering van de vakbeweging. En dan valt half oktober van dit jaar het besluit dat FNV-vakbondsleden die met pensioen gaan per 1 november niet meer automatisch overgeschreven worden naar de “sector senioren”.

19 december, 2023 5 min leestijd

Wie dat besloot, is niet helemaal duidelijk, het wordt gebracht als een administratieve maatregel met instemming van het Algemeen Bestuur en applaus van het Ledenparlement. Bovendien werd zonder inspraak van de direct betrokkenen, de belangenbehartiging van de ‘inactieven’ om zeep geholpen.

En dat in een periode waar niet alleen in Nederland, maar wereldwijd de problemen zich aaneen rijgen. Rammelende bestaanszekerheid en arbeidsmigratie, Moorddadige oorlogen en ecologische rampen. Terwijl op 22 november jongstleden één van de meest rechtse politici van Nederland een grote verkiezingsoverwinning binnenhaalt. Heel wat linkse mensen blijken strategisch gestemd te hebben op PvdA/Groen Links, maar dat kon de grote nederlaag van links niet verhullen. Analyses denderen over elkaar heen, dragen niet bij aan een uitzicht op een strijdbaar links perspectief. Zou Francis Fukuyama gelijk hebben, is het einde van de geschiedenis nabij? (1) Kunnen we wat leren van “Over het nationalisme” van George Orwell (1945) dat Bas Heijne recent voorzag van een essay. (2)

Het einde van de geschiedenis

Francis Fukuyama
Bron: Wikipedia

Fukuyama schrijft over het falen van de macht, met andere woorden het falen van de politiek. Diverse ideologieën hebben geprobeerd de macht te grijpen en samenlevingen volgens hun grondslag in te richten. Ze sloten elkaar daarbij uit, hoewel de schijn soms opgehouden werd elementen van een tegengestelde ideologie over te nemen. Denk maar aan het nationaalsocialisme, terwijl vandaag bijvoorbeeld het programma van de PVV als ‘economisch links’ betiteld wordt. Een omhulsel dat de werkelijke doelen tracht te maskeren.
De grote tegengestelde ideologieën waren historisch met aan de ene kant het rechtse totalitaire en aan de andere kant het linkse communistische. Hun gevecht zou in de ‘koude oorlog’ beslecht zijn. Overigens kenden beide systemen varianten, waar Fukuyama in zijn boek overheen stapt. Hoe dan ook, ze richten zich allebei op de verovering van de macht met een eigen opvatting over democratie. Met de val van de Berlijnse muur, meent Fukuyama, is een einde gekomen aan rechts totalitarisme en links centralisme en is de tijd aangebroken voor de liberale democratie.

Kritiek op Fukuyama is dat hij zich beperkt tot de politiek en nauwelijks ingaat op economische verhoudingen. Succesfactor voor zijn liberale democratie is de gedeelde democratische macht. Leden van de samenleving kunnen regelmatig hun machthebbers en regeringen kiezen en anders stemmen wanneer het beleid hen niet aanstaat. De ideologieën hebben zich aangepast aan deze opvatting en zijn naar het midden opgeschoven. De mensen weten nauwelijks meer waarop ze moeten stemmen.
Economische gezien bevat de liberale democratie wetmatigheden die het systeem in de problemen brengen en de ‘gewone inwoners’ confronteren met grote sociale problemen die in crises uitmonden. Voorbeelden zijn: de vrije markt die langzaam maar zeker de gehele overheid buitenspel zet en de economische groei die dwingend is.
De conclusie kan niet anders zijn dan dat deze liberale democratie niet mogelijk maakt wat ze pretendeert. Slechts een beperkte minderheid wordt ondemocratisch veel vrijheid geboden.

George Orwell
Bron: Wikipedia

Moreel appel

Het essay van Bas Heijne geeft in het volgende citaat scherp de gedachten van George Orwell weer.(2)

Waar men zich in de jaren zestig losmaakte uit de zuilen om als vrij individu te kunnen leven, zijn eigen keuzes te maken, zoekt menig individu tegenwoordig weer de bescherming van een identiteit in een ‘onveilige’ wereld. Die blijft onzeker en fragiel, omdat we in een geglobaliseerde wereld leven, met talloze identiteiten naast elkaar. Maar vooral omdat men zijn eigen individuele vrijheid daar helemaal niet aan ondergeschikt wil maken. Want wie wil er weer naar meneer pastoor luisteren [of naar de voorzitter van de FNV], wie wil er weer slaafs de directieven van het partijbureau opvolgen? Wie wil er echt terug naar de zuil?

Wat rest is de bubbel. In de bubbel huist meestal niet de woede die constructieve politieke verandering nastreeft – democratische polarisatie van de ‘goede’ soort.
In de bubbel heerst eerder het ‘nationalistische’ verlangen naar dominantie, de ander de baas te worden. En omdat de echte overwinning uitblijft, groeit er vooral frustratie. In zijn radicale gedaantes is die riskant voor de democratie zelf.

Een uitweg is alleen mogelijk wanneer het individu zichzelf en zijn overtuigingen tegen het licht leert houden. Verbinding is alleen mogelijk wanneer het gepaard gaat met zelfkritiek, anders dreigt het een leeg begrip te worden. In zijn messcherpe essay geeft George Orwell al aan dat je die ‘nationalistische’ verharding, die ons allemaal bedreigt, niet een-twee-drie kunt ontmantelen. Gevoelens van haat, superioriteit en miskenning verdwijnen niet wanneer je ze alleen benoemt.

Maar, zegt Orwell, je kunt ten minste erkennen dat je ze hebt, en voorkomen dat ze je denkvermogen verpesten. Zijn bitterzoete moreel appel klinkt nog even onontkoombaar als bijna tachtig jaar geleden.

Dilemma’s voor links

Links is meegegaan in het politieke machtsvraagstuk en heeft zich onderworpen aan de liberale democratie met de economische concessies die de oorspronkelijke identiteit volledig stuk gemaakt hebben. Het machtsvraagstuk is ook voor links niet de kritische zelforganisatie van de mensen, maar de participatie in een quasi democratie die de problemen niet oplost. Links heeft zich onderworpen en wordt uitvoerder van de economische wetten die eigen zijn aan de liberaal democratisch marktwerking en de noodzaak tot economische groei. Links leeft zich uit in parlementen, waar ze zonder probleem deelneemt zonder last met weinig ruggespraak ten opzichte van de mensen die ze niet kent maar wel pretendeert te vertegenwoordigen.
Een heel klein deel van het versnipperde links is in de zuil gebleven, laaft zich onkritisch aan een geschiedenis die niet meer van toepassing is. Leeft met andere woorden in een bubbel.

Bron: SP Groningen/ShiftMedia.nl. CC3

De oplossingen?
Bubbels doorprikken, op zoek naar mensen met verschillende problemen en hen uit hun bubbel halen. Sociale media, klimaat ontkenning, migrantenhaat en bestaansonzekerheid met elkaar zelfkritisch verbinden. Er is enige haast bij.

(1) Fukuyama, Francis, (1992, 2020), The End of History and the Last Man, Londen, Penguin Books.
(2) Orwell, George, (2023), Over nationalisme, vertaald en heruitgegeven met een begeleidend essay van Bas Heijne, Amsterdam, uitgeverij Prometheus.