Zes methoden waarmee fascisten rechten schenden

De Tweede Kamer heeft de afgelopen twee weken verregaande moties aangenomen die fundamentele vrijheden in willen perken. Voor bescherming hoeven we niet meer naar de Kamer te kijken. Maar kan de rechtspraak ons wél beschermen?

De Tweede Kamer heeft de afgelopen twee weken enorm huisgehouden. Bekend is dat er een motie is aangenomen om “antifa” aan te merken als terroristische organisatie. Minder aandacht kreeg de motie om het zogenaamde “boerkaverbod’ (op niet-gespecificeerde wijze) uit te breiden.

Ook zijn moties aangenomen tegen de vrije meningsuiting: volgens de Kamer is “demoniseren” gevaarlijk, maar alleen als je politici verantwoordelijk houdt voor wat ze gezegd hebben. Wat weerklank vond bij de Haagse VVD, die deze posters al demoniserend vond.

Deze moties zijn (nog) geen wetten. Er is juridisch nog niets veranderd, en de Eerste Kamer is er ook nog. Maar de moties geven wel aan welk fascistische pad de Tweede Kamer op wil. Deze Kamer gaat niet normerend optreden richting fascistische ministers.

Dan blijft de rechtspraak over als laatste verdedigingslinie van bepaalde fundamentele rechten, toch? Helaas is die bescherming ook niet compleet. Er zijn namelijk meerdere methoden waarop fascisten de rechtsbescherming kunnen ondermijnen, ook binnen de “rechtsstaat’.

Methode 1: de letter van de wet volgen

De realiteit is dat het parlement nooit een perfecte verdediger is geweest van fundamentele rechten. “Bestuurlijk pragmatisme” heeft altijd hogere prioriteit gehad dan die fundamentele rechten, waardoor beschermingen zijn uitgehold.

De Nederlandse wet zit vol gaten en mazen die een fascistische regering kan gebruiken. Er zijn parlementaire “tradities” die machtsmisbruik moeten voorkomen, maar tradities zijn geen wet, en kunnen ook niet hard worden gemaakt voor de rechter.

Die “tradities” zijn onder meer dat rechters en burgemeesters niet benoemd worden op basis van partijpolitiek. Een andere traditie is dat een regering opstapt bij een motie van wantrouwen. Dat is allemaal niet verplicht.

En voor zoverre de wet nú nog niet de ruimte geeft om bepaalde zaken te regelen, kan het parlement dat natuurlijk veranderen. Zoals de motie over de uitbreiding van het “boerkaverbod”. Deze partijen hebben óók een meerderheid in de Eerste Kamer.

En in 2027 zijn er weer nieuwe provinciale verkiezingen, met bijbehorende verkiezingen van de Eerste Kamer. Wie weet of die dan nog steeds af en toe dwars gaan liggen. Als extreem-rechts ook de Eerste Kamer verovert kunnen ze simpelweg wetten wijzigen.

Methode 2: noodrecht

Eigenlijk een subcategorie op de eerste methode, maar het bespreken waard: Nederland heeft uitgebreid noodrecht waarmee bestaande wetten omzeild kunnen worden. Dit zagen we ook tijdens de coronacrisis, toen bijvoorbeeld de avondklok werd ingesteld.

Dat noodrecht kan heel ver gaan, en omvat informatievergaring, inperking van de vrije meningsuiting, inperking van het demonstratierecht en nog veel meer ingrijpende bevoegdheden. Dit natuurlijk alleen als er sprake is van een “uitzonderingstoestand”.

Wanneer is er een uitzonderingstoestand? Daarover beslist de regering. Die uitzonderingstoestand moet worden opgeheven als de Staten-Generaal in verenigde vergadering daartoe besluit. Maar: in de verenigde vergadering heeft de Tweede Kamer de overhand vanwege het ledental.

Noodtoestanden zijn populair onder autocraten. Trump gebruikt met regelmaat noodtoestanden om de wet te omzeilen. De macht van de nazi’s was gebaseerd op een noodtoestand, uitgeroepen na de Rijksdagbrand. Maar wat als ze de wet écht willen overtreden?

Methode 3: bliksemovertreding

Een “bliksemovertreding” is een overtreding waarbij de regering erop rekent dat hun acties onrechtmatig worden verklaard, maar waarbij ze hun doel willen halen voordat een rechter uitspraak doet. Ze presenteren de rechtbank met een voldongen feit.

Dit gebeurde in het geval van Kilmar Ábrego García. Ondanks dat hij rechtmatig in de VS verbleef werd hij begin dit jaar gedeporteerd naar een El Salvadoriaans concentratiekamp. De Amerikaanse regering beweerde hem niet meer terug te kunnen halen.

Dit is in Nederland ook mogelijk. Eric van der Burg probeerde in 2024 nog Oekraïense derdelanders te deporteren voordat het Hof van Justitie van de Europese Unie uitspraak kon doen over de verplichting van Nederland om ze op te vangen.

Hierin zit ook een klassenverschil. Mensen die een advocaat paraat hebben en weten wat ze moeten doen, kunnen wellicht in een paar dagen een kort geding aanspannen. Mensen zonder advocaten weten soms helemaal niet dat hun rechten zijn overtreden, daarover later meer.

Methode 4: in het geheim de wet overtreden

Wil je de staat voor de rechter slepen, dan moet je wel weten dat ze überhaupt je rechten hebben overtreden. Dus wat als de regering dat zo doet dat de rechtspraak er überhaupt nooit achter komt?

Hiervan zijn volop Nederlandse voorbeelden. Zo worden al jaren moskeeën illegaal bespioneerd door allerlei instanties. Aangezien dat in het geheim gebeurt, komen moskeeën daar vaak pas laat achter, als ze er al achter komen.

Een ander voorbeeld is het illegale gebruik van geweld in de vluchtelingengevangenis in Hoogeveen. Daar sloegen boa’s gevangenen, ook al hadden ze daarvoor geen enkele bevoegdheid.

Of “virtuele agenten”, die demonstranten en activisten bespioneren om zo achter hun acties te komen.

Dit kan echter veel verder gaan. De VS opereerde meerdere black sites door de hele wereld waar zij zonder enige vorm van controle “vijanden” detineerden om hen te martelen. Zonder enige democratische supervisie of controle.

Geheime overheidsdaden werken zelfversterkend. Als een regering eenmaal kiest om bepaalde operaties in het geheim te doen, dan is er compleet geen controle meer. Waarom zou zo’n operatie zich dan aan enige wet of regel houden? Zo blijft het meestal niet bij één wetsovertreding.

In de uiterste vorm kunnen geheime overheidsoperaties leiden tot geheime moordprogramma’s. Zoals de Aktion T-4, de massamoord op mensen met een beperking in nazi-Duitsland. Dat was (zelfs onder nazi-recht) illegaal, waardoor het clandestien gebeurde.

En hiervoor hoeft een programma niet eens compleet geheim te zijn. Veel mensen en zelfs rechters in nazi-Duitsland wisten van het bestaan van T-4, maar media durfden er niet over te schrijven. Een extra reden waarom fascisten de vrije pers aanvallen.

Methode 5: gewoon de wet overtreden

In sommige gevallen is de wet niet meer dan een suggestie. Dat gebeurt als er geen toegang is tot het recht, of als een gerechtelijke uitspraak genegeerd wordt. Ook hiervan zijn genoeg voorbeelden in Nederland.

Het bekendste voorbeeld is waarschijnlijk de toeslagenaffaire. De slachtoffers van de affaire hadden vaak geen kennis van het recht en van het rechtssysteem. Daardoor namen velen geen advocaat in de arm, en kon de overheid jaren de wet overtreden.

Als het gaat om het negeren van gerechtelijke uitspraken kennen we ook voorbeelden. Het COA krijgt vaak te maken met dwangsommen vanwege het tekort aan ruimte in Ter Apel. Maar de staat doet niets om dat aan te passen, en betaalt gewoon de dwangsommen.

Het toegang tot het recht wordt al jaren gesloopt, ook al onder de kabinetten-Rutte. Er wordt enorm bezuinigd op de sociale advocatuur, die juist bestaat zodat mensen toegang hebben tot het recht ongeacht hun vermogen.

Uiteindelijk is er heel weinig wat de rechter kan doen als een staat besluit om consequent de beslissingen van rechters naast zich neer te leggen. In een functionerende democratie zou dat effect kunnen hebben in de stembusgang, maar Nederland is geen functionerende democratie.

Sterker nog, de onafhankelijkheid van rechters wordt al jaren in twijfel getrokken, waardoor beslissingen van rechters en adviesorganen juist méér steun lijken te produceren voor de fascisten.

De rechtspraak is natuurlijk niet perfect. Rechters handhaven ook gewoon autoritaire wetten. Rechters zijn ook niet apolitiek, aangezien ze de staat en staatsgeweld als een gegeven beschouwen. Maar de aanval vanuit extreem-rechts versterkt die zwaktes alleen maar.

Methode 6: de Rubicon

Als alle voorgaande methoden falen, hebben fascisten altijd nog toegang tot één laatste redmiddel: terreur. Fascistische en andere autocratische regeringen wereldwijd zetten rechters constant onder druk om te doen wat zij willen.

In Polen leidde dat tot een systemische aanval op rechters, die onder druk worden gezet om de lijn van de regerende partij te kiezen. Sommige rechters geven daaraan toe.

En in Israël werd dit jaar een wet aangenomen om de regering meer invloed te geven in het benoemen van rechters, in weerwil van grootschalige protesten vanuit de bevolking. Zionisme is immers inherent autoritair.

Maar in Nederland hebben we dezelfde problemen met wetgeving. Hier heeft de politiek al een grote hand in de benoeming van rechters, waardoor Nederland in feite even vatbaar is voor autocratie als Polen, Hongarije en Israël.

Dit leidt uiteindelijk tot het Rubicon-moment: het moment waarop een autocratische regering besluit om alle oppositie in één keer uit te schakelen, vaak met grootschalige arresten en terreur. Met als doel om alle tegenstand te breken.

Wie durft er na dat Rubiconmoment nog de regering tegen te spreken? Ook rechters zullen op hun tellen passen als een verkeerde opmerking of uitspraak kan leiden tot arrest of terreur. Dan verandert een feitelijke dictatuur in een openlijke dictatuur.

Het punt dat ik wil maken: als een regering zich eenmaal veilig voelt om openlijk fundamentele rechten te voet te treden, is er eigenlijk geen institutie die dat volledig tegen kan houden. Angst van de regering om onze rechten in te perken is onze enige échte bescherming.

Maar die angst komt niet van de zachte hand van de rechtspraak, of de berekenende media, of van het fascistische parlement.

Die angst bestaat als er een beweging opstaat voor mensenrechten die bereid is om ongehoorzaam te zijn en de strijd aan te gaan. Aan ons die opdracht.

Voetnoot: dit alles betekent niet dat rechtspraak nutteloos is. Rechtspraak kan één middel zijn in het arsenaal van de activist, en kan daarin heel nuttig zijn. Maar het is geen onfeilbaar gereedschap.

Bo Salomons

(Dit artikel verscheen eerder als draadje op Bluesky.)