MST: “Dit is onze grond” (deel 2)

Hoe de Braziliaanse landloze arbeidersbeweging sterker dan ooit tevoorschijn kwam uit de periode dat een extreem-rechtse regering aan de macht was. Deel 2 van een tweedelige vertaling van een artikel van Vincent Bevins. Deel 1 lees je hier.

MST klaagt over nieuwe linkse regering

Vanaf het begin van de jaren tachtig, toen het land zich begon te ontwikkelen in de richting van een democratie, begonnen landloze arbeiders, vooral in het zuiden, actie te voeren voor grond. Hun methode was bezetting van gedeelten van grote landgoederen. Januari 1984 verenigden ze zich in de MST. In 1988 bepaalde een nieuwe grondwet dat de overheid onder bepaalde voorwaarden land aan families kon overdragen. Veel van de juridische activiteiten van de MST zijn gebaseerd op artikel 186, dat bepaalt dat particuliere landeigenaren “rationeel en juist gebruik” moeten maken van het land en “de natuurlijke omgeving beschermen”, en dat ze de arbeidswetgeving en alle officiële regels over het beheer van landelijke gebieden moeten naleven. Volgens dezelfde wet moet de overheid een schadevergoeding betalen aan grootgrondbezitters, van wie zij een gedeelte van hun land afneemt. Maar net als bij wetten over de bescherming van het Amazonegebied en de inheemse bevolking daar botsten deze beloften met de economische en politieke macht van de elite. Omdat de ambtenaren van het Nationale Landhervormingsinstituut bijna nooit overgingen tot de inbeslagname/aankoop van grond, besloot de MST over te gaan tot bezettingen.

Tijdens de eerste twee ambtstermijnen van Lula, van 2003 tot 2011, bloeide de economie op, deels door de export van grondstoffen naar China, om vervolgens wat in te zakken toen de prijzen daalden en Brazilië tussen 2015 en 2018 worstelde met een serie politieke crises: het linkse staatshoofd Dilma Rousseff moest plaatsmaken voor Michel Temer, de ongekozen pro-bedrijfsleven president; Lula werd gevangen gezet en tegen de tijd dat Bolsonaro in 2018 aan de verkiezingen deelnam, waren de goede tijden al lang voorbij voor de Brazilianen uit de lagere middenklasse. Met de overwinning van Bolsonaro kregen de rijke landeigenaren een hartstochtelijke medestander in het presidentiële paleis. De econoom en MST-bestuurder João Pedro Stédile was verbaasd over hoe weinig mensen – buiten de MST dan – de Arbeiderspartij verdedigden, toen rechts Lula gevangen zette. “Er was een gebrek aan steun onder de bevolking”, vertelde Stédile me, “omdat de arbeiders als klasse al verslagen waren”.

Paulo Teixeira, Lula’s minister van Agrarische Ontwikkeling, moet zien om te gaan met zowel de druk van links tot landhervorming, als met de aanvallen van rechts. “Deze regering luistert naar sociale bewegingen, en wij kijken wat haalbaar is”, vertelde Teixeira me op een late avond, terwijl hij zich voorbereidde op een vergadering met landhervormingsautoriteiten in de hoofdstad. Hij is van mening dat de bezettingen van de MST een legitieme vorm van druk zijn, maar hij denkt ook dat ze niet nodig zijn nu zijn ministerie de landhervorming doorzet, waarbij de nadruk ligt op de verdeling van gronden die in bezit zijn van de overheid en het land van eigenaars die in de schuld staan bij de staat.

In 2023 waren er minstens drie gevallen waarin de MST te ver was gegaan, zei Teixeira, waaronder de bezetting van land dat eigendom was van een papier- en cellulosebedrijf en een staatsbedrijf voor landbouwonderzoek. Als de beweging land bezet dat, naar later blijkt, legaal gebruikt wordt, dan zullen de rechtbanken de nederzetting niet erkennen en de MST opdragen te stoppen met het kamp. Nou waren deze twee bezettingen eigenlijk bedoeld als “protest”, legde Teixeira uit, maar hij wenste dat de MST haar punt op een andere manier had gemaakt. “Want alle landhervormingen hebben plaatsgevonden binnen bestaande wetgeving en binnen de grondwet.”

Na de eerste twee termijnen van Lula als president, toen de populariteit van de Arbeiderspartij begon af te nemen, vonden sommige activisten dat de MST te dicht bij de regering was komen te staan en verlieten publiekelijk de organisatie. In de donkere jaren van extreem-rechts toonden velen echter waardering voor de structuur, het pragmatisme van de MST en haar contacten met andere linkse organisaties. Nu Lula terug is, klagen MST-leiders dat goedbedoelende linkse mensen (ook in de regering) hen vertellen dat bezettingen niet langer nodig zijn, dat hun focus op radicale landhervormingen niet zo goed past bij een verstedelijkend land als Brazilië, of dat ze een manier moeten zien te vinden om náást de bestaande grote agro-industrie te leven in plaats van deze proberen te vervangen.

De gouverneur stuurde militaire politie

De MST is het daar helemaal niet mee eens. Haar Frente de Massas (Massafront) blijft leden werven onder Braziliaanse arbeiders. Op enkele uren rijden van de officiële hoofdstad Brasilia, in de conservatieve deelstaat Goiás, deed de bekende lokale activist Frangão mee met deze campagne. Het was hem gelukt om tientallen mensen te vinden die geïnteresseerd waren in het bemachtigen van een eigen stuk land en zo had hij een kadergroep gevormd van revolutionairen in de dop. Ik ontmoette een stel vrouwen van deze groep in de arme buitenwijken van Goiânia (de hoofdstad van deze deelstaat). Op een ochtend in maart 2023 stonden ze heel vroeg op en samen met een groep van ongeveer zeshonderd gezinnen trokken ze erop uit om een grote boerderij in de buurt van Goiânia te bezetten. Samengepakt in auto’s en busjes, reden ze naar het landgoed en hesen daar de MST-vlag aan een grote stengel van suikerriet. Ze waren voorbereid op maanden, zo niet jaren, kamperen.

Marlene Pereira de Morães, 65 jaar, een van de bezetters, vertelde me dat ze had gehoopt dat de rest van haar familie zich later bij hen zou voegen, als de bezetting eenmaal gelukt was. Ze hadden gedacht dat ze een goede kans zouden maken dat de overheid in zou stemmen met de bezetting en deze boerderij voor hen zou aankopen, omdat de eigenaar ervan veroordeeld was voor vrouwenhandel. Maar de gouverneur had andere ideeën: hij had tijdens zijn campagne beloofd dat er geen nieuwe “invasies” van privéland zouden komen. Hij stuurde militaire politie en soldaten om de bezetters te intimideren en te voorkomen dat families uit de stad zich zouden aansluiten. Ueber Alves, een advocaat van de MST, vertelde me dat deze aanpak verboden is. Maar als een gouverneur dit soort wetten overtreedt, is het niet goed mogelijk hem ter verantwoording te roepen.

De Morães en vier andere nieuwe MST-activisten zaten bij me, terwijl het hen niet duidelijk was of ze hun kamp konden opzetten of niet. Sommigen hadden ervaring in de landbouw, anderen niet. Allemaal hadden ze al heel wat gelezen over de doelstellingen van de MST. “Ik heb me met lichaam en ziel in de beweging gestort”, vertelde Avelice Pereira de Sousa. “We willen een stuk land zien te krijgen, we willen een plek om vooruit te komen in het leven, voedsel te produceren en oud te worden. En ons grotere doel is natuurlijk landhervorming in het hele land.” Francisca Rocha Costa, 68 jaar, vroeg me beleefd of ze het interview ook zelf mocht opnemen. Iemand had hen gewaarschuwd dat gewetenloze journalisten hun woorden misschien zouden verdraaien.

“Je leert ongelooflijk veel door gewoon te doen”

Op mijn laatste middag in het kamp in Paraná was de Oliveira in gesprek met haar dochter Heloísa en haar buurvrouw Edna Santos, de directrice van de MST-school, terwijl ze een varken in stukken hakten. Zoals zo vaak ging het over de geschiedenis van de landhervorming. “Het is duidelijk dat Mao de burgeroorlog uiteindelijk alleen gewonnen heeft omdat hij de steun van de boeren had, de steun van het volk, tegen de grootgrondbezitters”, zei Oliveira. Santos sloot zich hierbij aan en probeerde zich een bepaald woord te herinneren. “Hoe noemden ze het soort slavernij dat ze in Rusland hadden ook alweer?”, vroeg ze. “Horigen of lijfeigenen waren het, terwijl het in China anders was. Het waren gewoon hele arme boeren.”

Santos, 55, droeg een militaire pet met de Cubaanse vlag. (Ook een pet trouwens die de MST verkoopt in haar winkels in de steden.) Ze kwam in 2019 naar het kamp, na een mislukte poging om een ander landgoed officieel toegewezen te krijgen. Zij hielp niet alleen de school draaiende te houden, maar was ook DJ op de dansfeesten op zaterdagavond in het kamp. “In het begin draai ik gaucho (Zuid-Amerikaanse cowboy) muziek, maar naarmate de avond vordert schakelen we over op hardere elektronische muziek”, vertelde ze me. De feesten vonden plaats in een grote schuur, met aan het plafond een aantal forse rode MST-vlaggen en een regenboogvlag met de tekst “Toda forma de amor é valida” (“Alle liefde is toegestaan”). “Die heb ik opgehangen”, vertelde ze me trots.

De reden om je aan te sluiten bij de MST verschilt nogal per lid. Er zijn er die zich aangetrokken voelen door het idee aan een revolutie te werken. Maar anderen zijn vooral geïnteresseerd in een eigen stuk land, weg van het geweld in de stad. Weer anderen willen zich graag verder ontwikkelen. Zo heeft de MST een programma dat in Cuba is ontwikkeld om te leren lezen en schrijven, maar er zijn heel wat leden die hier niet aan meedoen en alleen maar willen boeren. Aan de andere kant is het wel zo dat iedereen die bepaalde interesses of vaardigheden heeft, de gelegenheid krijgt om leider te worden of om verder te leren. Je kan dan bijvoorbeeld een beurs krijgen om parttime landbouwkunde te gaan studeren aan een universiteit in de buurt, of een opleiding tot docent te volgen.

Zo ontmoette ik Sara da Lila Wandenberg dos Santos, de 37-jarige coördinator van een kleiner kampement. Ze behaalde een diploma in pedagogie aan de nabijgelegen staatsuniversiteit, betaald door de MST, en trok daarna naar São Paulo voor de Escola Nacional Florestán Fernandes, de belangrijkste politieke opleiding van de MST. Daar volgde ze een cursus over de geschiedenis van sociale bewegingen voor activisten uit heel Latijns-Amerika.

“Als de MST geen revolutie teweeg had gebracht in het onderwijs aan haar leden, dan zou zij nooit het niveau hebben bereikt, dat zij nu heeft”, zegt Rebecca Tarlau, een professor van de Amerikaanse Penn State universiteit, die over de pedagogie van de MST heeft geschreven. “Rond 1998 was er geen enkele leider, behalve misschien João Pedro Stédile, die een universitaire graad had.”

“In werkelijkheid begint het vormingsproces op het moment dat mensen een kamp opzetten”, zegt Geraldo Gasparin, een van de twee leden die het nationale politieke onderwijsprogramma van de MST leiden. “Je leert ongelooflijk veel door gewoon te doen.”

“De Verenigde Staten zijn een wereldrijk in verval”

Nadat Lula terug aan de macht was, wachtte rechts niet lang om de tegenaanval in te zetten. Enkele van zijn leidende politici openden al snel een parlementair onderzoek naar misdaden die begaan zouden zijn door de MST. Maandenlang vormde dit een prachtige gelegenheid voor conservatieve leden van het Congres om de sociale beweging te bekritiseren. Grote boeren beklaagden zich bij de commissie over de inbeslagname van hun land en de eindeloze juridische gevechten die daarvan het gevolg waren.

Tegen het einde van 2023 was het parlementaire onderzoek doodgebloed, zonder zelfs ook maar een eindrapport te produceren. Maar in de loop van 2024 werd het steeds duidelijker dat de MST ook haar problemen had met de linkse regering. Hoewel die altijd zegt dat ze aan de kant van de landhervormingen staat, gaat het erkennen van nieuwe nederzettingen trager dan de MST-leden zouden willen. De leiders van de beweging snappen best dat Lula beperkte middelen en weinig speelruimte heeft in het Congres, maar ook zij klagen dat hij toch wel meer zou kunnen doen. In een interview vorig jaar zei Stédile dat de beweging “echt kwaad” was over “de onbekwaamheid van de regering”.

De afgelopen vijftien jaar heeft de MST gebruik gemaakt van haar organisatie en de massale steun die zij geniet onder de bevolking van Brazilië om politieke invloed uit te oefenen, om de democratie te beschermen, voedsel uit te delen aan de hongerige bevolking, en de armen op het platteland en in de steden met elkaar te verbinden in een gezamenlijke strijd. Maar hoewel de resultaten indrukwekkend zijn, staan ze los van de radicale landhervorming die de basis, het bestaansrecht van de MST is.

Terwijl het in 2021 en 2022 alle hens aan dek was in een wanhopige poging om te voorkomen dat Brazilië opnieuw vier jaar onder het juk van een autoritaire regering zou moeten leven, hebben progressieven het afgelopen jaar moeten toezien hoe een nieuwe linkse regering almaar doormodderde om er het beste van te maken in een moeilijke situatie. Aan het eind van het jaar wonnen MST-kandidaten in het hele land verkiezingen, wat wijst op de teleurstelling van aanhangers van de Arbeiderspartij in de huidige regering en een verlangen naar een radicalere koers.

En toen werd Donald Trump verkozen tot president van de Verenigde Staten. De afgelopen twee jaar heeft de extreem-rechtse Bolsonaro-beweging er geen geheim van gemaakt dat ze hem als een cruciale bondgenoot ziet in haar streven om de macht terug te veroveren. Begin 2025 zat ik opnieuw aan tafel met Gilmar Mauro. “De Verenigde Staten zijn een wereldrijk in verval, zoals wij het zien, en wanneer imperiums in verval raken, kunnen ze agressiever worden,” legde hij me uit. Trump is zowel de uitdrukking van dit verval, als de aanjager van de bijbehorende vijandigheid. Als hij aan de macht was geweest in 2022, toen Bolsonaro zijn gewelddadige aanval op president Lula organiseerde, dan was zijn couppoging misschien wel geslaagd.

Volgens Mauro is de strijd tegen extreem-rechts de belangrijkste wereldhistorische taak voor de regering Lula. Misschien geldt dat de laatste jaren ook voor de MST. “De beweging is een organisatorische kracht van heb ik jou daar geworden. Zij kan nu politiek gesproken verder gaan dan alleen vechten voor landhervorming.”

Opnieuw geweld en gemengd nieuws

In de nacht van 10 januari 2025 dook in de stad Tremembé, in het binnenland van de staat São Paulo, een man op bij de MST-gemeenschap Olga Benário (vernoemd naar de Duits-Braziliaanse communiste die de nazi’s hebben vermoord). Hij had van iemand een stuk land gekocht en daarmee kon hij doen wat hij wou, vond hij. Maar de landhervormingsautoriteiten hadden het landgoed, waarvan zijn stuk grond een onderdeel was, toegewezen aan een groep MST-ers om zich daar te vestigen als landbouwgemeenschap, legde een MSTer hem uit. Toen de man dit hoorde, liep hij woedend weg en kwam even later terug met een groep gewapende mannen. Valdir do Nascimento, 52, stapte naar voren om te onderhandelen. De mannen openden daarop het vuur en schoten lukraak op iedereen die ze zagen.

Do Nascimento en een andere man, Gleison Barbosa de Carvalho, 28, werden gedood; nog eens vier mensen raakten gewond. De MST reageerde onmiddellijk. Het activeerde haar netwerk van militanten in nabijgelegen kampen, progressieve bondgenoten in de steden, contacten in de media, advocaten van de beweging en sympathiserende ambtenaren. Tijdens mijn bezoek in de loop van de maand was de gemeenschap nog steeds in opperste staat van paraatheid. Naast andere militanten had de MST Thalita Carvalho gestuurd, die in een nabijgelegen kamp woont. Toen ze opgroeide geloofde ze het verhaal van de nieuwszenders dat de MST een gewelddadige groep was, die bij mensen binnenviel en hun eigendommen stal. “Kijk mij nu”, zei ze, “met laarzen aan en een machete aan mijn riem”. Carvalho bracht vele jaren door als sekswerker in de stad en was vaak het slachtoffer van geweld. Ze vertelde me dat dit haar sterker had gemaakt. “Toen ik bij de MST ging, kwam ik in de problemen door drinken en vechten. Later werd ik wat rustiger, toen ik merkte dat ik iedereen kon vertrouwen. Vervolgens werd ik lid van het veiligheidsteam”, vertelt ze glimlachend. “Ik ben de enige transvrouw in ons team.”

Van Jocelda Ivone de Oliveira in Paraná hoorde ik dat het nog steeds niet wou lukken het land toegewezen te krijgen. Maar van de vrouwen in Goiás kreeg ik goed nieuws. Ze mochten van de landhervormingsautoriteiten terugkeren naar het land dat ze eerder hadden bezet en daar definitief blijven. Avelice de Sousa kreeg al snel een leidende positie in het kamp. Ze stuurde me een foto van haar zoon die aan het spelen was bij een veld met cassaveplanten die net begonnen te ontkiemen. “We zijn weer terug en we zijn gelukkig”, zei ze door de telefoon. “Maar we zijn nog niet klaar. We willen meer mensen naar het land brengen. Op dit moment graven we een grotere waterput.”

Vincent Bevins

Voor het originele artikel zie: “This Land Is Our Land” dat in april verscheen in The Nation. Vertaling en bewerking: Jan Paul Smit

Verder lezen

• Nieuwsbrief MST
• Uitgebreid historisch overzicht