MST: “Dit is onze grond” (deel 1)

Hoe de Braziliaanse landloze arbeidersbeweging sterker dan ooit tevoorschijn kwam uit de periode dat een extreem-rechtse regering aan de macht was. Deel 1 van een tweedelige vertaling van een artikel van Vincent Bevins.

Als je in 2021 of 2022 een trendy restaurant in São Paulo bezocht, was de kans groot dat je de rode pet zag. Of als je naar een hip concert ging van de populaire feministische rapper Mamba Negra, of naar de opening van een nieuwe expositie van de een of andere kunstgalerie, kortom, als je je bewoog in het wereldje van de progressieve culturele elite van het land, dan dook telkens weer die fel rode pet op, waarop een man en een vrouw staan afgebeeld die uit een groene kaart van Brazilië tevoorschijn komen. De man houdt een machete hoog boven zijn hoofd, klaar om zijn werk op het land te doen, of misschien wel ten strijde te trekken. De afbeelding is al sinds 1984 het logo van de de MST, de radicaal-marxistische Braziliaanse Movimento dos Trabalhadores Rurais Sem Terra (Beweging van Landloze Landarbeiders).

De MST ijvert voor een herverdeling van grootgrondbezit door stukken land te bezetten van de traditionele Braziliaanse plattelandselites, of van moderne, jonge kapitalisten die profiteren van de opbloei van de handel in landbouwproducten. De organisatie beroept zich op een artikel in de Braziliaanse grondwet dat stelt dat land een “sociale functie” moet vervullen. Als een groep MST-ers vindt dat een grootgrondbezitter zijn land verwaarloost, richt zij op zijn landgoed, of in de buurt daarvan, een kamp op en vecht zij voor de officiële toestemming hier een landbouwgemeenschap op te mogen zetten. In vier decennia is de MST uitgegroeid tot de grootste sociale beweging in Latijns-Amerika en misschien wel in de wereld. Er zijn zo’n twee miljoen mensen in het hele land bij aangesloten, en de MST onderhoudt van het begin af aan warme contacten met de radicaal-linkse vleugel van de Braziliaanse politiek.

Toen de extreem-rechtse Jair Bolsonaro van 2019 tot 2023 president van Brazilië was, werd de rode pet populairder dan ooit. Bijna alle leden van de MST leefden oorspronkelijk in armoede, en al hun activiteiten vinden op het platteland plaats – en toch waren de stadskinderen uit de rijkere wijken gek op die rode pet. “Ach, zus”, schreef iemand in een tweet die viraal ging, “die pet moet je in de discotheek dragen”. De communicatie afdeling van de MST reageerde met een persbericht: “Landhervorming vereist de steun van de hele samenleving.” De MST was er weliswaar trots op dat mensen haar symbolen droegen, “maar vergeet niet!”, ging de verklaring verder, “we moeten ons ook inzetten om de strijd van het volk te steunen”.

Verbond met progressieve middenklassers uit de steden

De verspreiding van de pet was in feite het resultaat van een zorgvuldig uitgekiend plan van de MST om sterkere banden te smeden met andere linkse en progressieve organisaties tijdens de gevaarlijke periode dat Bolsonaro aan de macht was. Zijn regering legde bedrijven en boeren geen strobreed in de weg bij hun vernietiging van het regenwoud, bevorderde wapenbezit en stond uitdrukkelijk vijandig tegenover de MST. (Bolsonaro’s minister van Milieu schreef in een folder dat een handvol kogels de oplossing was voor de overlast van zowel wilde zwijnen als de MST.) Tijdens de jaren dat Bolsonaro president was besloot de MST minder land te bezetten om haar leden te beschermen. Ondertussen sloot zij een verbond met progressieve middenklassers uit de steden en stimuleerde haar leden om zoveel mogelijk biologisch voedsel te produceren. De strategie werkte: door radicaal rode petten aan de rijken te verkopen en de armen te helpen met gezond eten won de MST aan sympathie in de steden.

Er is misschien geen organisatie in de hele wereld die zoveel lof oogst van linkse mensen als de MST. In hun ogen blijft deze organisatie vasthouden een radicale aanpak, streeft ze naar een revolutie op de lange termijn, en zorgt ze op de korte termijn voor woningen en inkomens voor Braziliaanse arbeiders. De MST heeft zich aan weten te passen aan een nieuwe situatie, zonder haar idealen te verliezen, en zij heeft jarenlang gevochten om Luiz Inácio Lula da Silva, de voormalige en huidige president van Brazilië, uiteindelijk in 2019 uit de gevangenis te krijgen, weer aan de macht te helpen, en toch onafhankelijk te blijven van de Arbeiderspartij (Partido dos Trabalhadores, PT) en haar te bekritiseren nu zij aan de macht is.

In oktober 2022 won de Arbeiderspartij de sleutels van het presidentiële paleis terug en ondanks een couppoging door Bolsonaro en zijn medestanders (te vergelijken met de actie van Trump-aanhangers op 6 januari 2021), kon Lula daar het jaar daarop zijn intrek nemen. Nu de reactionairen de regering niet meer in handen hadden en de democratie niet langer in gevaar was, werd het voor de leden van de MST tijd voor hardere acties. Ze begonnen meer ongebruikt land in beslag te nemen en bezetten opnieuw illegale boerderijen. De terugkeer van de beweging naar haar activistische vorm van vóór Bolsonaro verraste de regering van Lula. In 2023 kopte de New York Times: “Als je je land niet gebruikt, kunnen deze marxisten het komen inpikken”.

Hoewel de Arbeiderspartij Bolsonaro in 2022 wist te verslaan, won zijn Partido Liberal het grootste aantal zetels in het Congres. Lula is zodoende gedwongen samen te werken met de rechtse groepen die veel geld ontvangen van rijke landeigenaren en roofzuchtige agro-bedrijven, want anders riskeert zijn regering een afzettingsprocedure of agressieve rechtszaken, waardoor bijvoorbeeld Dilma Rousseff, de vorige linkse president, in 2016 ten val kwam en Lula zelf in 2018 achter de tralies belandde. De extreem-rechtse Bolsonaristen zijn nog steeds machtig door hun posities binnen officiële instellingen en door hun invloed op de bevolking. Voor hen is de MST een doelwit. Zodoende moet de MST behoedzaam opereren. Aan de ene kant dient de MST als voorbeeld voor linkse organisaties over de hele wereld. Aan de andere kant zijn de Braziliaanse reactionairen vastbesloten om haar uit te roeien.

“Dit alles is door landbezettingen mogelijk geworden”

In 2023, het eerste jaar van Lula’s derde termijn als president, bezocht ik in São Paulo de Nationale Landhervormingsbeurs van de MST, waar ze haar landbouw producten presenteerde en tegelijkertijd aandacht vroeg voor haar organisatie en haar standpunten. De sfeer was feestelijk, want de MST was, opmerkelijk genoeg, sterker uit de Bolsonaro-jaren tevoorschijn gekomen, dan zij voorheen al was. Gilmar Mauro, al lange tijd lid van het nationale bestuur, vertelde de verzamelde journalisten dat ze maar vast moesten wennen aan meer pressie van de MST. “We moeten af van het idee dat er een goede MST en een slechte MST is, of dat de MST van het verleden zo verschilt van die van nu”, zei Mauro. “Als je van van onze biologische rijst en onze boter houdt en onze hulp aan de hongerigen in de steden weet te waarderen, dan moet je wel begrijpen dat dit alles door landbezettingen mogelijk is geworden.”

Ik ontmoette Mauro later weer in het kantoor van het Nationaal Secretariaat in São Paulo, naast de winkel waar de MST stapels van haar rode petten verkoopt. We zaten aan een grote houten tafel, omringd door een kleine bibliotheek met boeken in het Portugees, Spaans en Engels. Het is niet alleen Mauro’s donkerrode huidskleur en zijn verbleekt blauw shirt, die verraden dat hij een boer is. Hij spreekt ook met het rollende accent van het platteland van Brazilië. Hij komt uit een familie van landloze boeren en hij is in de loop van tientallen jaren opgeklommen tot een van de bekende leiders van de beweging. Academici in de Verenigde Staten of Europa, die veel van Antonio Gramsci gelezen hebben, zouden Mauro een “organische intellectueel” noemen, iemand uit de klasse zelf wiens belangen hij verdedigt. Leden van de MST zouden hem trouwens ook zo kunnen noemen, omdat ook zij veel teksten van Gramsci bestuderen in hun politieke onderwijsprogramma’s.

Hoewel precieze cijfers niet bekend zijn, bestaat de MST uit honderdduizenden families. Sommigen wonen in “assentamentos”, officieel erkende nederzettingen of kleine dorpjes, anderen in “acampamentos”, kampen op bezet land dat de landhervormingsautoriteiten hen nog officieel moeten toewijzen. Weer anderen zijn fulltime “militantes”, activisten. Verspreid over een land dat twee keer zo groot is als de Europese Unie, nemen ze beslissingen in lokale groepsgesprekken en tijdens grotere bijeenkomsten, waarvoor lange busreizen nodig zijn. Mauro schreef de kracht van de beweging toe aan haar organisatiestructuur. MST-leden bepalen via allerlei vergaderingen een “politieke lijn”, en als er eenmaal een beslissing is genomen, geldt die voor iedereen, ook voor degenen die er niet voor voelen. Mauro verwees naar de marxistische theoreticus Rosa Luxemburg en legde uit: “Het is veel beter dat we allemaal discussiëren, plannen maken en collectief een fout maken, dan dat ieder van ons individueel het juiste doet.”

Het was bijna zonsondergang, maar Mauro dronk een schrikbarende hoeveelheid zwarte koffie terwijl we praatten. Aan de muur links van hem hing een foto van de Mexicaanse revolutionair Emiliano Zapata en rechts een foto van een groep MST-leden die in 2018 tegen de gevangenisstraf van Lula demonstreerde. Buiten aan de muur hing een grote foto van de inheemse mensenrechtenverdediger Bruno Pereira en mijn vriend Dom Phillips, een Britse journalist. Criminelen vermoordden hen in 2022, toen ze de inheemse bevolking van het Amazonegebied hielpen bij hun verzet tegen indringers, die in hun reservaat wilden vissen, jagen en bomen kappen. Het is dit soort geweld waar ook de MST zo vaak mee te maken heeft.

“Elke dag maak ik me zorgen dat we van dit land worden verdreven”

Jocelda Ivone de Oliveira, 42, doet haar best om op de hoogte te blijven van de nationale en internationale politieke ontwikkelingen. Ze woont in de staat Paraná, in een van de kampen van de beweging, en volgt de debatten binnen de MST op haar telefoon. Soms gaat ze naar de deelstaat hoofdstad Curitiba voor een vergadering. Maar meestal is ze in het MST-kamp diep in het boeren binnenland van Brazilië, waar meer dan duizend mensen wonen en op het land werken, en waar zij de dagelijkse leiding heeft.

Het kostte me een paar uur om van de dichtstbijzijnde stad naar het kamp te komen. Ik moest op de stoffige, rode wegen tussen hoge eucalyptusbomen vaak plotseling uitwijken voor tegenliggers, maar toen ik het kamp binnenreed, kon ik eindelijk weer vrij en rustig om me heen kijken. Ik liep naar een kruispunt waar een enkele tientallen kleine woningen een dorpje vormden. Een paar mensen verwezen me naar een groen gebouwtje, dat ze voor bezoekers hadden opgetrokken. Ik zou daar met een paar onderwijzers logeren.

“Elke ochtend maak ik het ontbijt klaar, zorg ik voor mijn familie en heb dan van alles te doen in het kamp”, vertelde de Oliveira me. “Maar elke dag maak ik me zorgen dat we van dit land worden verdreven, dat de regering ons eraf schopt en dat we weer niet weten wat we met onze toekomst aan moeten.”

De Oliveira en ik liepen een heuvel op naar de school van het kamp. Die is ondertussen officieel erkend en krijgt zodoende subsidie van de staat. Toevallig waren op die dag een paar inspecteurs van het plaatselijke schooldistrict op bezoek, en MST-ers die de school onder hun hoede hebben serveerden hen cake en zoete koffie, terwijl de ambtenaren de nieuwe pc’s in het computerlokaal uitprobeerden. Verderop in de straat stond een klein winkeltje, “Mercado Che Guevara” met een schilderij van de bekende Argentijnse revolutionair aan de muur, op het punt te sluiten, en de bar aan de overkant ging bijna open. Bij beide kon je lokaal geproduceerd voedsel of drank kopen of massaproducten uit de stad.

Het nationale bestuur van de MST bestaat voor de helft uit vrouwen, maar in de kampbesturen is het aandeel vrouwen meestal veel hoger. Als je in een MST-kamp woont, ben je verplicht aan een bepaalde werkgroep deel te nemen. De werkgroep Discipline bijvoorbeeld, die toeziet op de naleving van de regels. Huiselijk geweld en kindermishandeling leiden bijvoorbeeld automatisch tot uitwijzing. Drugsgebruik is verboden, vooral om de kampen te beschermen tegen beschuldigingen van smokkel of criminaliteit. Het kampbestuur kan je ook een politieke taak opdragen. Toen Lula in 2018-19 opgesloten zat in een gevangenis in Curitiba, zorgde de MST ervoor dat er elk van de 580 dagen dat hij achter de tralies zat een groep demonstranten voor de gevangenis kampeerde om zijn vrijlating te eisen. (In 2021 verwierp het Hooggerechtshof de aanklacht van corruptie tegen Lula.) De MST gaf ter plekke politiek onderwijs, en psychiaters boden activisten en hun familieleden die daar bivakkeerden gratis therapie aan.

Veel MST-leden gaan graag naar de stad voor activiteiten van de beweging. Anderen, die liever op het land blijven werken, aarzelen. Maar de kampbewoners bepalen gezamenlijk de activiteiten, en sommige taken krijg je gewoon opgedragen. “Technisch gezien is niemand verplicht om iets te doen”, grapte aardrijkskundeleraar Roberto Soares, terwijl zijn leerlingen een gratis naschoolse maaltijd van kip en polenta (dikke maïspap) oppeuzelden. “Net zoals niemand verplicht is om in een kamp te leven als lid van de MST.”

Ook al woont de groep hier al best lang en heeft ze een hechte band met de lokale bevolking, toch heeft de Oliveira reden om zich zorgen te maken. Paraná is een rechtse deelstaat met heel wat aanhangers van voormalig president Bolsonaro. Het is niet alleen dat hier veel grootgrondbezitters enorm uitgestrekte boerenbedrijven hebben en dat de kiezers conservatief zijn. Paraná was ook het centrum van de door de VS gesteunde zogenaamde anti-corruptie kruistocht die de Arbeiderspartij jarenlang achtervolgde. De rechter uit Paraná die Lula naar de gevangenis stuurde en van wie het Hooggerechtshof oordeelde dat hij niet onpartijdig had geoordeeld, werd in 2019 minister van Justitie in de regering van Bolsonaro. Nu is hij senator en vertegenwoordigt hij de deelstaat Paraná. Hier als MST-gemeenschap overleven vereist veel tact. “Wat wilde Bolsonaro?”, vroeg de Oliveira, toen ik op een avond bij haar thuis met haar zat te praten. “Hij wilde een incident dat hij als reden kon gebruiken om ons af te slachten. We waren niet sterk genoeg om hem in een keihard gevecht te verslaan. Dus deden we het tegenovergestelde en richtten we ons op datgene waar we het beste in zijn: op voedsel produceren.”

Oproerige progressieve katholieken en voormalige guerrilla’s

Deze strategie bleek erg goed uit te pakken tijdens de pandemie, toen duizenden mensen dreigden te verhongeren, ondanks de enorme landbouwproductie van Brazilië. De MST bracht zevenduizend ton voedsel naar een aantal steden om daar uit te delen. In dit kamp verbouwt elke familie cassave, pompoen, rijst en bonen voor eigen gebruik. De gemeenschap heeft ook wat vee en produceert allerlei soorten fruit. Daarnaast teelt ze ook gewassen voor de verkoop. Met het geld dat ze daarmee verdienen kopen ze tractoren, auto’s, mobiele telefoons en coole zonnebrillen.

Miriam Barino, een zachtaardige vrouw van middelbare leeftijd, houdt met behulp van een kaartje van de groentetuintjes toezicht op de landbouw in het kamp. “Vroeger pachtte ik grond bij een rijke boer, maar hier hoef ik gelukkig geen pacht te betalen”, vertelde Barino, terwijl twee bewoners de grond naast haar bewerkten onder de laagstaande winterzon. “Zoals wij het zien, zijn de meeste mensen die in de sloppenwijken van de steden wonen van hun land geschopt toen grote boeren hen vervingen door machines. Hun plaats is hier.”

Soms veranderen de bezettingen van de MST snel in officiële kleine dorpjes, soms duurt de procedure tientallen jaren, en soms verklaart de rechter een kamp illegaal, of verdrijven knokploegen de bewoners met geweld. Deze bezetting in Paraná zou uiteindelijk moeten lukken, als de landhervormingsautoriteiten het met de landeigenaren eens kunnen worden over de prijs. Maar ook al is de MST-groep alweer twintig jaar geleden op het land gaan wonen, de Oliveira, Barino en de anderen blijven “bezetters”, en geen officiële “bewoners”. Er staat een groep op wacht bij de enige toegang vanaf de dichtstbijzijnde snelweg. Toen ik bij het kamp aankwam, moest ik mezelf legitimeren om voorbij de vijf of zes mensen bij de slagboom te komen, terwijl hun grote rode vlag, met hetzelfde logo als op de bekende petten, boven hen wapperde.

De MST is ontstaan uit twee verschillende ontwikkelingen in de Braziliaanse geschiedenis. Eerst waren er de Ligas Camponesas, boerenorganisaties opgericht door de Braziliaanse Communistische Partij in de jaren vijftig. Na de door de VS gesteunde staatsgreep in 1964 verpletterde de militaire dictatuur de Ligas, die bestonden uit kleine pachtboeren en landarbeiders zonder grond. Daarna kreeg je tijdens de dictatuur de Comissão Pastoral da Terra, een groep katholieken op het platteland, die geïnspireerd waren door de bevrijdingstheologie. (Deze dubbele afstamming, met zowel priesters als marxisten, is niet ongewoon in Brazilië: oproerige progressieve katholieken en voormalige guerrilla’s waren ook de eerste leden van Lula’s Arbeiderspartij.)

Maar in haar brochures voor kaderleden plaatst de MST zichzelf in een veel langer verhaal, dat teruggaat tot het oude Rome en door het Europese feodalisme kronkelt. Zij ziet het gevecht om de grond als de basis van de ontwikkeling van Brazilië. Het land werd geboren als een kolonie die landbouwproducten exporteerde. De koning van Portugal schonk grote gebieden aan een beperkt aantal landgenoten en vormde zo een Portugese adel. Die dwong de inheemse bevolking en uit Afrika geïmporteerde tot slaaf gemaakte mensen om voor hen het land te bewerken. Honderden jaren later is dat systeem van grootgrondbezitters en praktisch rechteloze landarbeiders in de ogen van de MST nog steeds min of meer intact, behalve dan de grote eigenaren zich hebben ontdaan van veel landarbeiders, door hen te vervangen door machines. Deze mensen bevolken nu de arme en gevaarlijke wijken van de grote steden.

Na de afschaffing van de slavernij in 1888 kende de Braziliaanse elite geen herstelbetalingen toe aan mensen die op de grote landgoederen hadden gewerkt en gaf hen ook geen eigen lapje grond. De MST wijst op de landverdelingsprogramma’s onder president Abraham Lincoln (1861-1865) waardoor de Verenigde Staten mede een economische voorsprong kregen op Latijns-Amerika. Hoewel zij net als Brazilië gemeenschappen van vroeger tot slaaf gemaakten verwaarloosden en grote delen van de inheemse bevolking vernietigden. (De MST verdedigt fel de erkenning van Braziliaans inheems land.) In de twintigste eeuw bleek de toen opkomende Braziliaanse bourgeoisie te zwak om de broodnodige landhervormingen af te dwingen die het land in staat zouden hebben gesteld om te industrialiseren. De natuurlijke rijkdommen van Brazilië bleven in handen van een kleine, roofzuchtige elite, die domweg gefocust was op een meedogenloze en inefficiënte landbouwproductie voor de export. Het resultaat was dat Brazilië afgleed naar onderontwikkeling. De MST benadrukt dat het aandringen op landhervormingen door de linkse president João “Jango” Goulart (1961-1964) de rijken ertoe bracht om de staatsgreep van 1964 te steunen. De militaire regering die volgde kwam met het plan om kleine lapjes grond toe te kennen aan Braziliaanse families, maar machtige landeigenaren blokkeerden de uitvoering ervan.

Deel 2 verschijnt binnenkort.

Vincent Bevins

Voor het originele artikel zie: “This Land Is Our Land” dat in april verscheen in The Nation. Vertaling en bewerking: Jan Paul Smit