LOS & VAST – 1: Bertrand Russell (1872-1970), Een Heldere Van Geest. Antimilitarist

Rubriek Thom Holterman.  Een bekende zei mij eens dat hij in ‘alles handelde dat los en vast zat’. Dat ‘los/vast’ is mij steeds bij gebleven en komt nu op een enigszins merkwaardige wijze van pas. In de media treft ik namelijk regelmatig zaken aan die bij mij iets los maken. Ik zou dat vast willen zetten in een kort artikel – terwijl het onderwerp ook een uitgebreide behandeling zou billijken. Ik kom daar echter in veel gevallen niet toe. Een rubriek LOS & Vast leek mij een geschikte plek om toch iets op te merken. Hier volgt het eerste onderwerp en wel over de heldere geest van Bertrand Russell en over diens antimilitarisme. En precies op tijd: Kerstmis, tweeduizend jaar vrede op aarde, toch…

Dat werd losgemaakt bij mij door het bericht over de Navo-baas Mark Rutte op 12 december 2014: ‘Het is tijd om ons geestelijk voor te bereiden op oorlog’ (zie Online). Onmiddellijk associeerde ik dat met de bespreking die ik een aantal dagen ervoor las, naar aanleiding van de recente uitgave van een bundel met vertalingen van artikelen van de filosoof, wiskundige en antimilitarist Bertrand Russell (1872-1970) (bespreking in Le Monde de Livres, 29 november 2024). De bespreking droeg als titel ‘De Helderheid van Geest van Bertrand Russell’ over wie verderop gesproken wordt in termen van ‘een wonder van intelligentie’.

De bespreking ging over Russell’s bundel Unpopular Essays, verschenen in 1950 (!), waarin opgenomen artikelen van hem geschreven tussen 1937/1950. Net geen 75 jaar later komt er een Franse vertaling van uit, Essais Impopulaires(2024). De recensent, Florent Georgesco, erover: ‘De filosoof en wiskundige heeft nooit toegegeven aan domheid. Zijn ‘impopulaire essays’, eindelijk vertaald, getuigen ervan’.

De impopulariteit van de essays zal te maken hebben met het feit dat door Bertrand Russell helderheid verschaft wordt over menig (politiek) gevoelig onderwerp. Onwelgevallige essays dus voor machthebbers en grote delen van de bevolking? Dit doet mij terugdenken aan een ander voorbeeld dat Russell aangaat. 

Zoals iedereen kan weten is Russell zijn leven lang antimilitarist geweest. Zo protesteerde hij tegen de deelname door Engeland aan de Eerste Wereldoorlog, waarvoor hij een half jaar celstraf kreeg. Het is in die tijd dat hij een boekje schreef getiteld Political Ideals (1917). Het bevat inleidingen die hij zou houden in Glasgow, georganiseerd door de Engelse federatie van mijnwerkers. Dat werd hem door het Engelse ‘War Office’ verboden te doen.

De regering had ‘verboden gebieden’ aan de zeekust gecreëerd. Glasgow lag in een ervan. Het verbod moest voorkomen dat spionnen vanuit land signalen stuurden naar Duitse onderzeeërs. Het ‘War Office’ lichtte Russell toe, dat ze hem niet van spioneren voor Duitsland verdachten. Het ging er alleen om hem ervan af te houden ‘het aanwakkeren van industriële ontevredenheid om de oorlog te stoppen’ (Russell geciteerd in zijn Voorwoord bij Political Ideals).

In het Voorwoord ervan wijst hij op meer. Het was de voorzitter van de Mijnwerkersfederatie die de eerste inleiding van Russell voorlas. Hoewel de voorzitter dit aan het eind vermeldde, reageerde de regering niet. Russell schat in, dat die te afhankelijk van kolen was om tegen de voorzitter vervolging in te stellen. Echter het boekje werd niet in Engeland uitgegeven. Wel verscheen het in 1917 in de USA. In Engeland kwam het pas in 1963 voor het eerst uit.

Bertrand Russell heeft meer op zijn naam staan in de sfeer van anti-oorlog activiteit, zoals het mede oprichten van het International War Crimes Tribunal (met name tegen de oorlog in Vietnam; andere benamingen ervoor zijn Russell Tribunal, Russell-Sartre Tribunal, Stockholm Tribunal; zie Wikipedia). Daarnaast had Russell zich eerder al sterk gemaakt in de strijd tegen kernwapens. Zo was hij mede-oprichter van de CND (Campaign for Nuclear Disarmement) en hij riep in leven het Committee of 100 for Civil Disobedience tegen nucleaire oorlogsvoering in 1960.

Mensen met een heldere geest verwerpen oorlogsvoering. Daar hangt een logica mee samen, en wel een antikapitalistische. De industriële opzet voor oorlogvoering is lucratief (winstgevend), bovenmatig kapitalistisch. In het verleden werd wel gesproken over het ‘militair-industrieel complex’. In en rond dat complex hebben de ‘gevaarlijkste mensen’ op de wereld zich verenigd. Het zijn de mensen die we kennen als CEO’s (Chief Executive Officer) van multinationale bedrijven (bewapenings- en staalindustrie) banken en als politici, leiders van staten en hoofden van oorlogsinstanties (Mark Rutte is er een van). Om dit complex winstgevend te houden, moeten geesten vertroebeld zijn. Zo zou iemand die een nog dodelijker wapen weet te ontwerpen dan reeds bestaande, hulp bij een psychiater moeten worden aangeraden, in plaats van hem salarisverhoging te bieden…

Thom Holterman