Kritiek op de democratische markt

Het boek van Lisa Herzog De Democratische Markt, hoe meer economische gelijkheid onze politiek kan redden, geeft vanuit diverse (wetenschappelijke) disciplines aanzetten voor perspectieven naar veranderingen. De door haar gekozen oplossing is om te komen tot wetenschappelijke verbindingen tussen de vakgebieden. Met de bedoeling om maatschappelijke crises door de verbonden disciplines aan te pakken.

11 oktober, 2025 7 min leestijd

Een terechte keuze, maar dan kunnen relevante disciplines als de sociologie (hoe mensen samenleven) en de antropologie (alle andere aspecten van ‘de mens’, bijvoorbeeld hun cultuur) niet uitgesloten worden. Lisa doet dat onvoldoende en zeker niet expliciet.
Een andere voorwaarde is om een actuele inschatting te maken van de ontwikkelingen op de vakgebieden.

Startschot

Dan zullen 216 pagina’s niet toereikend zijn. Het boek moet dus gezien worden als een startschot om de discussie over meer democratie verbonden met marktwerking op gang te brengen. Wat mij betreft, in mijn wetenschappelijke beperktheid, een geslaagde poging. Dat weerhoudt mij niet om ook andere inzichten te geven, een voorbeeld. Lisa schrijft: De revolutionaire socialiste Rosa Luxemburg onderstreepte dat vrijheid alleen kan worden begrepen als vrijheid voor degenen die anders denken.

Rosa schreef dat vrijheid altijd de vrijheid is van andersdenkenden. Deze nuancering bepleit het meedoen van alle mensen aan de ontwikkeling van perspectieven voor een democratische samenleving. Rosa bepleit tevens de ontwikkelingsfilosofie van de dialectiek: ontwikkelingen komen voort uit kritiek op visies en inzichten. De essentie van democratie is niet de eenheid na genomen meerderheidsbesluiten, maar het permanente levendige debat.

Bron Sjarrel Massop

Democratie

Lisa Herzog betoogt dat een fundamentele hervorming mogelijk is. Ze schetst een helder en haalbaar alternatief: een economie die niet alleen efficiënt is, maar ook rechtvaardig en democratisch. Een oude wetenschappelijke discipline wordt uit de mottenballen gehaald, die van de politieke economie. Politiek gaat over macht, een macht die door Lisa niet bestreden wordt, ze stelt dat macht geflankeerd moet worden door (mede)zeggenschap. Dat kan zover gaan dat er zelfs een vorm van gedeelde macht komt, het utopische project van Isabelle Ferrares (e510-3).

Een dergelijk democratisch proces, gedeelde zeggenschap in bijvoorbeeld bedrijven, vereist ook een gelijkwaardige positie. In de organisatie van de arbeid in bedrijven gaat er dan iets fundamenteels knellen. Is er geen gedeelde zeggenschap over de productiemiddelen, dan zullen de mensen die deze eigendommen niet hebben weinig met de zeggenschap kunnen doen. Lisa schrijft; Vrijwel alle markt theoretici zijn het er over eens dat eigendomsrechten wettelijk moeten worden afgedwongen en sociaal geaccepteerd, omdat we anders, roof, afpersing en piraterij krijgen in plaats van vreedzame transactie. Lisa sluit zich hierbij aan bij de gangbare denkers over democratie en markt, ze laat de eigendomsrechten in tact. Dit prerogatief, voorrecht of bevoegdheid, dat aan een specifieke persoon, autoriteit of instelling toekomt en die exclusief mag worden uitgeoefend, sluit alle democratische participatie uit. (e498-2). Eigendom is niet het probleem, dat wordt het wel wanneer dat eigendom (kapitaal) in maatschappelijke processen een dominante rol gaat spelen.

Bron FNV, onderweg

Vakbondsdemocratie

Lisa bepleit een sterke rol voor vakbonden in een democratiseringsproces. Vooralsnog is het dan zaak eerst de democratisering in de vakbewegingen te realiseren. De FNV bijt zichzelf in de staart, de democratiseringsdiscussie was gestart (e530-2), maar is in de kiem gesmoord. Het feitelijke debat over de democratisering wordt wel verder gevoerd, hoewel de vakbeweging in crisis niet bepaald democratische middelen hanteert om het debat goed te voeren. De weggestuurde mensen uit zowel het Dagelijks als Algemeen Bestuur, met voorop de oud-voorzitter Tuur Elzinga, waren een project begonnen voor meer vakbondsdemocratie. In een interview bleken we fundamentele meningsverschillen te hebben, over vakbondsbeleid, maar absoluut niet over hoe het debat te voeren over die verschillen, dat is hoe democratie moet functioneren. Uit die discussie kwamen perspectieven voor een meer democratische vakbond voort, het lijkt erop dat we opnieuw kunnen beginnen. Vakbondsdemocratie is iets anders dan democratische bedrijfsprocessen, omdat vooralsnog de eigendomsrechten geen rol spelen. De FNV, onderweg naar een bedrijfsmatig aangestuurd bedrijf, in plaats van een vereniging, zou wel eens van de koude kermis kunnen thuiskomen.

Lisa schrijft: Veel onderzoekers benadrukken het belang van vakbonden voor de strijd tegen ongelijkheid en voor politieke participatie van werknemers. In bedrijven stuit dit op het probleem van de eigendomsverhoudingen, zoals hiervoor beschreven. Lisa vergist zich als ze het heeft over de ‘arbeidswaardetheorie’ van Marx. Zij stelt dat deze gebaseerd is op het idee dat economische waarde uiteindelijk gebaseerd is op werktijd, met andere woorden arbeid. Dit was het het idee van de klassieke politiek economen als Adam Smith en David Ricardo. Marx heeft deze theorie aangepast (e480-2), geen eenvoudig kost, maar wel fundamenteel. Schepping van waarde komt tot stand door in de productieprocessen het kapitaal (dode arbeid) te verbinden aan levende arbeid.
Als het vakbondsstrijd in de bedrijven betreft, gaat dat over de gehele kwaliteit van de arbeid. Niet enkel de arbeidsvoorwaarden en de arbeidsomstandigheden, Het gaat ook over de arbeidsverhoudingen tussen arbeid en kapitaal en over de arbeidsinhoud: wat gaan we op welke manier maken.

Publiek en privaat

De vakbeweging is geen politieke beweging. Het is wel belangrijk dat de vakbeweging als massabeweging zich verbindt met de politiek, opdat de macht van de vereniging deze kan beïnvloeden. Rosa Luxemburg heeft dat nauwkeurig verwoord. De strekking daarvan is dat de politieke organisaties van de arbeidersbeweging – de partijen – de politieke belangen van de werkenden gaan behartigen en niet de werkenden zelf. Dat kan alleen succesvol zijn, wanneer er sprake is van een sterke band met de onafhankelijke vakbeweging.
De politieke arena is een ander speelveld. Daarin hebben zich ondemocratische ontwikkelingen voorgedaan. Lisa onderkent dat in haar boek, maar geeft er weinig betekenis aan.

Het eerste grote probleem is dat de overheid zelf met een privatiseringsslag te maken heeft gekregen. Veel overheidsinstanties zijn onder neoliberale vlag geprivatiseerd. Alom wordt dit verschijnsel, dat Mellink en Oudenampsen goed hebben verwoord, onderschat. (e534-2) Hun conclusie:luidt:
De overheid is in de uitvoering van het beleid geen staat meer die de publieke belangen dient. Commerciële bedrijven met winstoogmerk hebben die taak overgenomen. Daarmee komt de publieke zaak ernstig in het gedrang.
Voor democratisering is het van belang dat de overheid de publieke taken oppakt.

Privatisering samenleving

Ten tweede wordt de samenleving zelf geprivatiseerd. Hier komen de wetenschappelijke disciplines van de sociologie en de antropologie aan bod. Lisa schrijft dat de eigen betrokkenheid van burgers in veel gevallen waardevol is: Een nuttig concept om dit pleidooi te onderbouwen is dat van de commons; hulpmiddelen die gedeeld worden door een gemeenschap, of dat nu een buurtschap is of een vereniging die een gedeeld doel nastreeft.
Het grote probleem van dit idee is dat wereldwijd de gemeenschappen systematisch zijn en worden ontmanteld. Dat wordt het beste geïllustreerd aan de situatie in Engeland. Guy Standing heeft de plundering van de gemeenschappen uitgebreid behandeld. (e536-3) De gemeenschappen zijn inderdaad de sociologische sleutel voor de verbetering van de positie van mensen om de democratie te dienen.

Aansluitend daarop is de aanzienlijke verslechtering van de positie van de arbeid in de arbeidsprocessen zelf. We hebben het dan over de precariseringvan de arbeid, waarover Standing uitgebreid heeft geschreven. Bedrijven besteden veel van hun activiteiten uit: onderhoud, intern transport, schoonmaak, catering, marketing, personeelswerk, enzovoort. Wat oorspronkelijk bij het geïntegreerde bedrijf hoorde, en dus onder de arbeidsvoorwaarden (cao) viel, zijn eigen firma’s geworden met eigen arbeidsregelingen. Die regelingen zijn door de bank genomen aanzienlijk slechter. Bovendien is de organisatiegraad van vakbonden laag. Dat betekent dat er nauwelijks sprake is van goede belangenbehartiging. Dit staat de democratisering behoorlijk in de weg. Mondjesmaat zien mensen het belang in van hun gemeenschappen en organiseren ze zich weer. Een voorbeeld zijn BCG, activiteiten in Amerika.

Bron Ten Have

Samenvatting:
Het boek van Lisa Herzog is een waardevolle bijdrage om de democratiseringsprocessen te begrijpen. Ze schakelt wetenschappelijke disciplines in, waaraan de sociologie en antropologie gevoegd kunnen worden, plus (!) de oude bekende: de politieke economie.
De noodzaak van democratisering is door het boek zonneklaar aangetoond. Zeker gezien de ernstige bedreigingen waardoor zowel politiek als markt gedwongen worden te veranderen.
Het boek onderschrijft de noodzaak van het debat over democratisering. Lisa is er echter niet toegekomen om die processen te verbreden. Dat zal gebeuren op het moment dat mensen en organisaties die draad oppakken, bijvoorbeeld de vakbonden.