Is Het Christendom Een Anarchisme?

Op de vraag of christendom een anarchisme kan zijn, is lang geleden door Felix Ortt (1866-1959), een van de belangrijkste theoretici van het christenanarchisme in Nederland, een antwoord gegeven. Hij publiceerde daarvoor in 1897 het boek Christen anarchisme. Inmiddels zijn ongeveer 125 jaar verder en het anarchisme heeft allerlei veranderingen doorgemaakt omdat het de veranderde tijden gevolgd heeft. Is de wereld dan zo veranderd? Is bijvoorbeeld het militarisme de wereld uit? Zijn alle vormen van overheersing en onderdrukking verdwenen? De wereld kan dan wel veranderd zijn, maar macht en oorlogsgeweld voeren in die wereld (nog) een hoofdtoon.

Het is dan niet zo gek, dat dwars tegen die hoofdtoon in een oude kwestie opnieuw leven ingeblazen wordt. Het is de Franse theoloog en docent-onderzoeker, Jérôme Alexandre die dit doet met zijn recente boek Le christianisme est un anarchisme (Het christendom is een anarchisme). Hieronder een bespreking van het boek.

Een vergelijking op punten

Hoewel christendom en anarchisme niet voor het eerst in positieve zin met elkaar in verband gebracht worden, vraagt een bevestiging als ‘het christendom is een anarchisme’ wel om nadere uitleg. Daarvoor schreef Jérôme Alexandre zijn boek. Wat onmiddellijk duidelijk moet zijn: het gaat om een en niet om het anarchisme. Er zijn immers vele anarchismes. Dit betekent dat de auteur een selectie maakt bij het begrijpen van anarchisme in relatie tot zijn vraagstelling. Hij bedient zich daarbij in het bijzonder van enkele passende teksten van Pierre-Joseph Proudhon en vooral van diens De la Justice dans la Révolution et dans l’Église [1860].

In de vergelijking christendom/anarchisme komen overeenstemmende punten aan het licht. Daarvoor moest onderwijl ook het christendom geanalyseerd worden. De auteur komt dan vooral over Jezus van Nazareth te spreken en diens denken en doen zoals in de Bijbel aan de orde is. Om daar verslag van te doen heeft de auteur ervoor gekozen een groot aantal kleine hoofdstukken te maken, die regelmatig eindigen in de aanwijzing van punten waarin beide denkrichtingen een bepaalde overeenstemming vertolken. Dat levert uiteindelijk op: het christendom is een anarchisme (p. 181). Het betekent overigens niet dat het omgekeerde daar ook uit afgeleid kan worden.

 Menselijke waardigheid

Hoe kijkt de auteur naar het christendom en het anarchisme? Zij vormen geen geheel van doctrines of een blok van ideeën, die met elkaar vergeleken kunnen worden. De oorsprong van beide ligt in het protest. Christenen en anarchisten zijn mensen van ‘breuk’, ‘verandering’, van ‘wars van’ (réfractaire, dienstweigeraar). Jezus en zijn discipelen namen een anarchistische houding aan…

Jérôme Alexandre voelt zich aangesproken door het idee van justice, rechtvaardigheid, bij Proudhon, wat fundamenteel is in zijn anarchisme – en een onderdeel vormt van diens ‘triologie’: rechtvaardigheid, gelijkheid, vrijheid. Daar komt het bij Proudhon op aan. En als de auteur dan vanuit Proudhon naar het christendom toe redeneert, loopt dit uit op: waardigheid. Dat is echter geen vanzelfsprekende ethische grootheid. De Amerikaanse singer-songwriter Bob Dylan bijvoorbeeld ervaart die waardigheid dan ook niet zomaar voorhanden. Hij vraagt in zijn song Dignity dan ook… ‘Have you seen dignity’… (luister Online).

Het is duidelijk, waar we in deze beschouwing tegen aanlopen is of er mensen zijn van goede wil. De auteur weet dat ook. Hij citeer letterlijk van Proudhon: ‘Rechtvaardigheid gaat boven macht uit (..). Maar onder een dynastiek regime gaat macht boven rechtvaardigheid uit, het wordt een attribuut, een functie van het gezag. Daar verdwijnt rechtvaardigheid onder de ‘staatsraison’, het laatste woord van de oude politiek’ (p. 67, noot 52). Menselijke waardigheid, die zal verdwijnen onder vuile realiteiten. Ik wijs erop dat je dit laatste mag begrijpen van de 19^de eeuwse Russische anarchist Michael Bakoenin als die het heeft over de ‘theologie van de staat’:

“Wat is de staat? Het is, zo vertellen de metafysici en doctoren in het recht ons, de publieke aangelegenheid. Het zijn de belangen, het collectieve welzijn en de rechten van iedereen, tegenover tot de ontbindende werking van de persoonlijke belangen en zelfzuchtige passies van iedereen. Het is gerechtigheid en de realisatie van moraliteit en deugd op aarde. Bijgevolg is er geen subliemere daad of grotere plicht voor individuen dan zichzelf te wijden, zichzelf op te offeren en, indien nodig, te sterven voor de triomf, voor de macht van de staat.”

“Dit is”, merkt Bakoenin in een paar woorden op: “de hele theologie van de staat. Laten we nu eens kijken of deze politieke theologie, net als de religieuze theologie, niet deze mooie en zeer poëtische schijn verbergt onder zeer gewone en zeer vuile realiteiten.” [Bakoenin; zie Online].

Bombardementsvluchten

En een ruime eeuw later? Dan treffen we iemand die opnieuw de kwestie christendom/anarchisme onderzoekt. Het gaat om de Nederlandse predikant en theoloog Ernst Stern (1926-2007). Hij maakte deel uit van de linkervleugel van de Nederlandse Hervormde Kerk, was medeoprichter van de ‘Liga voor de rechten van de mens’ en promoveerde op het proefschrift Macht door gehoorzaamheid. Een theologisch onderzoek naar de macht over mensen (Baarn, 1973). In 1991 vinden we hem terug in het anarchistische tijdschrift De AS 95 met als thema getiteld ‘Christen anarchisme’. Daarin publiceerde Ernst Stern zijn artikel ‘Christus als anarchist’. Jérôme Alexandre zou zich in hem kunnen herkennen, wantvoor Stern is het duidelijk dat Jezus van Nazareth een anarchist was, geheel in overeenstemming met de markante profetische tradities op dit punt.

Het betekent niet dat Stern zijn ogen sluit voor hetgeen door vele christenen wordt gepleegd: ‘In het christendom zijn anarchisten en antimilitaristen altijd met harde hand vervolgd en ook nu nog worden zij gemarginaliseerd. Zij hebben echter nooit ontbroken.’ En: ‘De zwaarste taak tot dusver waar de mensheid voor staat, is de ontwapening van de christenen. Slechts een kleine minderheid onder hen is volgeling van de pacifist Jezus, de Christus uit Nazareth. De meerderheid zorgt voor duizend bombardementsvluchten per dag op een islamitisch volk welks tirannen te veel wapens van christenen gekocht hebben, waaronder gifgas uit Duits- land. Toevallig.’ [Geciteerd in De AS 95, zie Online.]

De Kerk

Het kader van het christenanarchisme wordt veelal gevormd door verwijzingen naar denken en doen van Christus. Dit betekent dat afstand wordt genomen van het instituut kerk. Ook Jérôme Alexandre ziet men ermee worstelen. ‘Het instituut Kerk [voor hem de rooms-katholieke kerk] heeft niet bijgedragen aan het opbouwen bij christenen van een politiek bewustzijn direct geput uit het Evangelie. Politieke initiatieven geïnspireerd op het geloof, zoals bewegingen geboren in het kielzog van de bevrijdingstheologie, zijn zeer vaak door het Vaticaan in diskrediet gebracht en gemarginaliseerd’, schrijft hij (p. 102). En hij is ermee bekend hoe anarchisten naar de Kerk kijken. Die zien het instituut als een objectieve bondgenoot van het kapitalisme, dat wil zeggen van een overheersingsregime van het geld (p. 129).

Alexandre merkt dan op, dat een andere lezing van de geschiedenis op zijn minst een andere waardering van de christelijke leer mogelijk maakt. Dat laat zich raden waar zijn tekst te lezen is als een voortzetting van wat ooit als christenanarchisme op de agenda werd gezet.

Thom Holterman