Het Subversieve Zoeken: Tien jaar Kommunikatieguerrilla

Een repost, van ruim vijftien jaar geleden, het stond verminkt op globalinfo, daarom nu opnieuw en gefatsoeneerd… In 1997 verscheen in Duitsland het “Handbuch der Kommunikationsguerilla”, geschreven door Sonja Brunzels en Luther Blissett (autonome a.f.r.i.k.a.-gruppe). Het “handboek” dat door z’n ongewone typografische opdeling de ingesleten leesgewoontes flink irriteerde, is inmiddels in vierde druk verschenen en ook in het Italiaans en Spaans vertaald. Het is een soort klassieker voor linkse actiegroepen geworden.Na tien jaar vroeg het Duitse blad AK enkele van de schrijvers om de balans op te maken. 

3 maart, 2025 9 min leestijd

Het interview verscheen oorspronkelijk in het Duitse maandblad Analyse & Kritik

AK: Bijde protesten tegen de G8 in Heiligendamm zagen we clowns, superhelden,reusachtige poppen die de politie te lijf gingen. Is links in de laatste tienjaar creatiever geworden?

KG: Wij denken dat links zich bewuster is geworden van de betekenis van symbolen, en vooral van beeldelijke presentatie. Links is beter in staat om zelf beelden te scheppen en die tactisch in te zetten, daarbij speels omgaand met het eigen beeld. Naast de bewust geënsceneerde confrontatie (Black Bloc) zijn er vormen ontstaan die proberen de martiaal opstomende staatsmacht symbolisch het ravijn in te laten lopen. Als zwaarbewapende speciale politie-eenheden tegenover rozekleurige feeën van onduidelijk geslacht of stompzinnig grijnzende clowns komen te staan, dan ziet de staatsmacht er letterlijk en figuurlijk gewoon slecht uit – al vermindert dat niet de geweldsovermacht van de statelijke overkill. Als ze dan proberen van de zeepsoppistolen van de clowns gevaarlijke met bijtend zuur gevulde terreurwapens te maken, waar geen vijfjarig kind in
zou geloven, dan blijkt dat veel journalisten dat niet zonder comentaar doortetteren.

Welk doelhadden jullie bij publicatie van het boek, en welke reacties hebben julliegekregen?

Ten eerste gebeurde precies dat wat we niet wilden: het werd als receptenboek opgevat. Maar daarnaast gebeurde ook wel wat we gehoopt hadden: het werd als gereedschapskist en deels als naslagwerk gebruikt of ter inspiratie. Er werden ook acties uitgevoerd die letterlijk zo in het boek stonden, of aanpassingen daarop. Of ze bleken ideeën uit het boek verder ontwikkeld te hebben. Wij zijn steeds meer van mening dat het boek een stemming uitdrukte die veel meer was dan alleen ontevredenheid met vroegere actievormen. Daarom spreken we ons tegenwoordig veel minder defensief uit dan toen het boek eind jaren ’90 uitkwam.

Omslag van de eerste uitgave (een parodie op een autoreparatie-handboek)

Wat ishet verschil?

Vroeger zaten we nogal vast in klassieke debatten van activistisch links en voelden ons noch zeer verplicht aan het aloude verlichtend-ideologiekritische project van links. We hadden zelf nog niet goed begrepen, dat het Kommunikatieguerilla-concept op zekere manier precies paste bij een steeds
duidelijker wordende ‘cognitief kapitalisme’ (Yann Moulier Boutang). Tijdens de toenmalige Kommunikationsguerilla-wereldtournee stelden we altijd heel defensief dat zulke symbolische actievormen natuurlijk niet alles waren. Daar achter verschool zich de restanten van een vals bewustzijn van “uiteindelijkheid” of het beeld van meer of minder centrale strijdthema’s.

Zijn erde laatste tijd nieuwe vormen van Kommunikatieguerilla ontstaan of hebbenbepaalde vormen aan belang gewonnen?

Wat veranderd is, is in de eerste plaats dat ondertussen die globaliseringskritische bewegingen opgekomen zijn, die zich na het “einde van de geschiedenis” nadrukkelijk als transnationale sociale bewegingen beschouwen. Daar komt bij dat de manieren om met media en communicatie om te gaan van sociale bewegingen – zowel lokaal als mondiaal – in ieder geval uiterlijk veranderd zijn.

Op het gebied van actievormen waren de globaliseringsbewegingen vernieuwend. Men kan spreken van een nieuwe “esthetiek van confrontatie,” waarbij esthetische vormen (zoals pink&silver, Black Bloc, Rebel Clown Army) vaak bewust benut werden om confrontatie en dissidentie symbolisch te ensceneren. Kort door de bocht gezegd: er bestaat niet alleen die Multitude, maar ook haar veelzijdige protests-dramaturgieën, die uitdrukking en versnelling van een maatschappelijke verandering zijn. Op het gebied van media zijn de communicatieve mogelijkheden duidelijk, die voortkomen uit een “many-to-many”-communicatie. De houding van de meeste activisten is echter minder veranderd, als het gaat om vragen van mediale bemiddeling of communicatie, dan we hadden gewenst. Er domineert nog steeds de naïeve houding van “als ik de waarheid zeg, moeten de mensen maar naar me luisteren”.

Kommunikationsguerillamoet tegenstrijdigheden blootleggen, de aanval inzetten op deonbespreekbaarheid van de bestaande regels en vraagtekens zetten bij delegitimiteit van macht. Zit er niet het gevaar in dat de methodes die julliebeschrijven (bijvoorbeeld adbusting) populair en volstrekt willekeurig worden,waarbij het alleen nog maar om de vorm gaat en niet meer om de kritiek van hetbestaande?

Adbusting (1) is verreweg de meest saaie spelsoort van de KG. Waarschijnlijk is die zo op de voorgrond geraakt omdat de beelden vaak kleurig en zelfs hyperesthetisch overkomen. Het is technisch ondertussen ook relatief makkelijk om de reclameposters van bekende merken na te maken. Vaak sluit adbusting de communicatieve ruimte, die ze beweert te openen eerder, wanneer de verwarrende boodschappen alleen nog als “commentaar voor ingewijden” te beschouwen is. Het gaat meestal eerder om een soort bewijs te leveren dat je aan de goede kant staat, dan om communicatie met niet-ingewijden. Zo nodig als het is om het onzichtbare naar de oppervlakte te brengen, toch moet je je afvragen waarom dat vaak met zo’n rigoureus moralisme en “politieke correctheid” uitgevoerd moet worden. Sinds bedrijven geleerd hebben om kritiek als “corporate social responsibility” te integreren, dringt zich de vraag op welke functie kritiek nog heeft. Misschien zijn er wel aanvullende interventievormen nodig, of die niets meer te maken hebben met
“tegeninformatie” en waarmee de steeds belangrijker wordenden beeldproductie van een cultureel en cognitief kapitalisme aangevallen en omgedraaid kan worden. De imagoschade-campagne van “deportation class” tegen Lufthansa heeft wel aangetoond dat dat werkt.

Preciesbij de “Deportation-class”-campagne, maar ook bij sommigenep-pamfletten, heeft de staat enorme druk gezet. Hoe staat het met repressiebij kommunikationsguerilla-acties?

Kommunikatieguerilla weigert die directe confrontatie aan te gaan. In die zin kunnen veel actievormen van de KG wat het risico van repressie door de staat vaak als relatief “veilig” beschouwd worden. Desondanks loopt ook deze actievorm het risico van de “normale” behandeling door staatsorganen. Een clownsmasker of feeënpakje zal geen bescherming bieden tegen een hengst voor je bek.We gaan er bovendien van uit, dat de huidige ontwikkeling van mechanismes om maatschappelijke controle uit te oefenen, zal betekenen dat elke vorm van maatschappelijke kritiek steeds verder in het gedrang zal komen. De delicten waar kommunikationsguerilla’s bijvoorbeeld van worden beschuldigd bij hun tactieken van toe-eigening, omvorming en sampling van beelden en logo’s, zitten vaak op het gebied van copyright en intellectueel eigendom. Dat is een juridisch grijs gebied dat precies de laatste jaren een toenemend strijdtoneel geworden is. Je kunt daar een verdere inperking van wettelijke vrije ruimtes en grijze gebieden zien of verwachten. Omgekeerd onderstreept dat juist het toenemend belang van de productie van symbolen en tekens.

Looptniet ook de kommunikationsguerilla voortdurend gevaar om door de commercie
opgeslokt te worden?

Het is duidelijk dat bepaalde vormen van subversie vergankelijk zijn. Om die reden stellen we ook altijd dat de vraag wat “de beste” subversie is, altijd gesteld en bediscussieerd moet worden in het hier en nu en in de context van concrete acties. Evenmin verrassend is dat mensen met verschillende belangen KG benutten en voor hun doeleinden willen inzetten. Reclame, PR en marketing richten zich in tijden waarin het steeds moeilijker wordt om op te vallen, steeds weer op verrassende, onverwachte en spectaculaire middelen. Ze noemen dat “guerilla marketing”. Dat verklaart ook pogingen van bedrijven en lobbygroepen om zich door middel van “inhuurdemonstraties” of flash mobs (2) in beeld te spelen. Vreemd genoeg speelt het probleem vaak ook andersom. Wat moet je doen als de politieke actie door de tegenstander opgenomen wordt? Maar dat dat gebeurt, hoeft
natuurlijk geen reden te zijn om er vanaf te zien. De heersende verhoudingen zijn ingewikkeld en de opstand zal altijd gedeeltelijk door diezelfde verhoudingen beïnvloed zijn, waartegen ze zich verzet. De eigen middelen en vormen moeten telkens weer kritisch bekeken worden, in plaats van zich neer te vleien in het geruststellende bedje van de gegarandeerd kritische kritiek of de actievorm die gegarandeerd beveiligd is tegen recuperatie door de tegenstander.

Het alternatief (terugtrekken en een ideologiekritische hoge borst opzetten) is immer geen optie: Ook de (ideologie)kritiek van het spektakel is deel van het spektakel.Volgens ons bewijst de belangstelling van het andere kamp vooral, dat het gevecht om de verhoudingen op het gebied van communicatie een maatschappelijk relevant onderwerp is, die ook veel op kan leveren. Alleen “links” hier in dit land (bedoeld wordt Duitsland, vert.) is zo stom om te denken dat het terrein waarop de gevechten plaatsvinden, niet betreden mag worden omdat de tegenstander dat ook doet! Onze taak als links zou toch veel eerder moeten zijn om te zoeken naar het subversieve en dat onder woorden te brengen en voorstellen voor te maken. Daar is geen kant en klaar recept voor en vaak zal het uitmonden in een slechte (want te integreren) actie. Maar daarna volgt weer een goede, en dan weer een minder geslaagde… Dit besef is meteen een antwoord op jullie vraag naar de wisseling van perspectief, dat we weg zijn geraakt van een defensief standpunt naar een eerst meer gelaten en toen offensiever.

Tenslotte: Wat is jullie lievelings subversie-actie?

We hebben geen blauwdrukken en zouden onder elkaar van mening daarover verschillen. Er zijn zeker acties die iedereen te gek vindt, bijvoorbeeld als in Wenen een paviljoen op het Karlsplatz neergezet wordt om reclame te maken voor de naamsverandering in Nikeground. Of die fake van de Yes Men waardoor het ze gelukt is om namens Dow Chemical Company op de BBC een interview te geven waarin gezegd wordt dat het bedrijf eindelijk zal beginnen om schadevergoedingen te betalen aan de slachtoffers van de Bhopal-ramp van 1984. Maar deze acties leggen de lat wel erg hoog. We zouden daarom ook willen herinneren aan die ene fax die in 1999 aan de media gestuurd werd en waarin aangekondigd werd dat voormalig bondskanselier Helmut Kohl nu eindelijk – ondanks zijn “woord van eer” – man en paard zou noemen in het partijgiftenschandaal.

Als kommunikatieguerillera’s verheugen wij ons over elke actie die de heersende culturele grammatica ondergraaft, uitholt, bespot en die laat zien dat het leven ook anders kan zijn. Dat kunnen mooie fakes zijn, goed geplaatste taarten of een mooi geënsceneerd stukje onzichtbaar theater. Veel acties worden overigens vastgelegd op onze “Blogchronik der Kommunikationsguerilla “. Ons gaat het daarbij niet om “de” waarheid of de juiste ideologie, maar eerder om de betere sociale praktijk. Dat is de essentie van onze opvatting van het politieke.

Noten

1) Reclame die zo wordt veranderd dat de boodschap omgekeerd wordt of belachelijk gemaakt wordt (ad van advertising, busting = vernielen).

2) Korte, ogenschijnlijk spontane oploop van mensen waarvoor via internet of gsm opgeroepen was. Typerend zijn het snelle bijeenkomen, het identieke handelen en dan weer snel uiteen gaan van de groep.

https://kguerilla.org