Duitsland: over fascisten, verkiezingen en actie

maandag 10 maart 2024

We gaan het nog even over Duitsland hebben. Daar waren verkiezingen op 23 februari 2025, lang geleden toen de VS en Europa nog bondgenoten waren, iets wat sommige lezers zich wellicht nog kunnen herinneren. Die verkiezingen en de resultaten zijn dus goeddeels door Trump uit het nieuws verdrongen. Maar er werden enkele belangrijke dingen uit zichtbaar.

De fascisten in opmars

Allereerst natuurlijk de opmars van fascistisch rechts. De AfD verdubbelde haar stemmental van 10 tot bovende 20 procent. Een vijfde van de mensen die hun stem uitbrachten, heeft op de erfgenamen van de Nazi’s gestemd. Gelukkig stemt in Duitsland ook niet iedereen, zodat het totale opercentage, gerekend over de gehele bevolking, lager ligt. Maar toch. De fascisten vormen nu de tweede partij van het land. Hitler en zijn NSDAP bereikten die positie in 1930, met 18,2 procent van de stemmen, iets minder dan de AfD nu. Twee jaar later, in 1932, was de NSDAP de grootste, en de rest is genocidale oorlogsgeschiedenis.(1) Nee, de AfD is niet precies hetzelfde als de NSDAP, een bijbehorende omvangrijke paramilitaire organisatie als de SA ontbreekt bijvoorbeeld. Maar de parallellen zijn wel degelijk griezelig.

Een uitgebreide verklaring voor dit fascistensucces ga ik hier niet geven. Een factor is evident: vrijwel het hele politieke establishment heeft van migratie het hoofdprobleem gemaakt, en daarmee migranten aangewezen als probleem, als zondebok. Voor de grote partijen CDU en SPD is dat plat opportunisme: hoe houden we de kieze4rs weg bij de fascisten? Welnu, door hetzelfde te zeggen als die fascisten! Maar in een race waarin een partij aldoor al haat tegen migranten aanjaagt, terwijl andere partijen daar bij gelegenheid aan meedoen, is de eerste partij in het voordeel. Die kan immers zeggen: zij zeiden dit aldoor al. In die beruchte uitdrukking: mensen kiezen dan het origineel, niet de kopie. Op die manier kiezen veel mensen voor de AfD.

Een rem op de neiging om fascistisch te stemmen zit vaak in het feit dat de kans dat ze meeregeren erg klein is. Dat laatste komt dat omdat andere partijen samenwerking weigeren. Zo ook in Duitsland, waar deze blokkade bekend staat als Brandmauer. Dus krijg je het bizarre spektakel dat een racistische partij wordt buitengesloten door andere partijen die het racisme intussen goeddeels hebben overgenomen. Dan is het een kwestie van tijd voordat een van die andere partijen zegt: misschien is samenwerking met de racistenclub toch niet helemaal uitgesloten. VVD-chef Yesilgoz deed dat in de zomer van 2023 met de PVV. Merz van de christendemocratische CDU deed iets soortgelijks met de AfD, door samen met die partij voor een anti-migranten-motie te stemmen.(2)

Als gevestigde partijen de samenwerking met fascisten niet meer schuwen, vervalt voor kiezers een rem. Hun stem op fascisten is dan niet meer bij voorbaat een stem op een partij die niet mag meedoen. Het is aannemelijk dat het vervallen van de anti-PVV-blokkade door de PVV bijdroeg aan de overwinning van Wilders in 2023. Het is niet ondenkbaar dat het – zij het nog kortstondig – doorbreken van de Brandmauer door Merz een soortgelijk effect heeft gehad. Zo helpen mainstreampolitici de fascisten op weg naar de macht.

Over de AfD-stemmers is nog wat belangwekkends te zeggen. Je hoort nogal eens dat fascistenkiezers vooral teleurgestelde sociaaldemocraten zijn, voormalig linkse mensen die zich in de steek gelaten voelen door partijen die de deur openzetten voor neoliberalisme en tegelijk de ‘zorgen’ van die mensen over migratie – lees: het racisme tegen migranten – niet serieus genoeg namen.

Welnu, uit analyse van stemgedrag bij de Duitse verkiezingen blijkt iets anders. Er is nauwelijks sprake van mensen die onlangs nog op de sociaaldemocratische SPD of de groenen stemden, en nu naar de AfD zijn uitgeweken. De AfD-kiezers zijn voor een groot deel ex-CDU, ex-FDP (dat is de rechts-liberale partij), of voormalig niet-stemmers. Tenzij ze natuurlijk al eerder op de AfD stemden. Van de 1.300.000 mensen die in 20921 CDU/CSU stemmen en in 2025 niet meer, zijn er maar liefst 1.010.000 naarde AfD gegaan, de overgrote meerderheid dus. Van de 3.540.000 mensen die in 2021 nog SPD stemden maar het in 2025 voor gezien hielden, ging pakweg de helft, 1.760.000 stemmers niet naar de AfD maar naar CDU/CSU. Ja, er gingen 630.000 sociaaldemocratische stemmers naar de AfD, maar ook 560.000 naar Die Linke. (3) De AfD-groei is een verschuiving binnen rechts, een verdere verrechtsing richting fascisme. Van een verschuiving van links naar extreem-rechts is geen sprake. Van een serieus argument dat links mensen binnenboord moet houden door ze extreem-rechts naar de mond te spraken – toch al een heel verkeerd idee! – is geen serieuze statistische onderbouwing te vinden. Dat is ene punt dat ook buiten Duitsland best wat serieuzer zou mogen worden genomen. Links verliest niet omdat het niet rechts genoeg praat. Links verliest omdat het niet links is.

Links succes?

Dat laatste punt kunnen we op nog een andere manier onderstrepen. Er is naast en tegenover de AfSD namelijk nog een partij die in de Duitse verkiezingen opmerkelijk won: Die Linke! Een half jaar geleden had het er zeer veel van weg dat die partij niet eens de kiesdrempel van 5 procent zou halen. Ze won 8,8 procent. Onder jongeren en onder vrouwen scoorde ze opmerkelijk hoog. In Berlijn werd ze zelfs de grootste partij.

Hoe deed ze dat? Om te beginnen door niet mee te gaan met de rechtse racistische praat waar vrijwel alle andere partijen mee kwamen. Ze kwam op voor asielrecht en tegen de houding om migranten als zondebokken aan te vallen. Tegelijk kwam ze in haar campagne op voor bestaanszekerheid, tegen hoge huren en lage inkomens en dergelijke. Ze combineerde linkse sociaaldemocratische standpunten met antiracistische standpunten. Een video waarin parlementslid Heidi Reichinnek frontaal tegen Merz en zijn racisme inging, werd door enorme aantallen mensen gedeeld (4) en droeg bij aan het strijdlustig linkse profiel van de partij. Die bouwde echter een campagne op die niet enkel van gladde promo-filmpjes en internet af hing. Mensen van Die Linke gingen de deuren langs om met mensen te praten en – tamelijk bijzonder – ook naar mensen te luisteren.(5) Dat de move van Merz om samen met de AfD een motie te steunen, grote straat[protesten tegen de AfD uitlokte, zal Die Linke ook goed hebben gedaan. Hoe dan ook, de aanpak van Die Linke werkte, in de zin althans dat ze haar aanhang en ook haar ledental aanzienlijk zag groeien.

Het is belangrijk hier de goede lessen uit te trekken, en niet de verkeerde. De verkeerde les zou zijn: lang leven Die Linke, laten we overal partijen als Die Linke op gaan bouwen. Die les is verkee4rd omdat het over het hoofd ziet wat Die Linke is: geen actiegroep maar een politieke ;partij die bestuurlijke macht ambieert. Er is met Die Linke als bestuurspartij op deelstaat- en gemeenteniveau ervaring. Die laat zien dat, eenmaal aan het besturen, de partij gewoon bezuinigt en een keurig kapitalistisch beleid uitvoert. Maak Die Linke groot genoeg, dan komt ze misschien in de regering – en dan zal ze het traject in gaan dat we kennen van de SPD en de ooit heel radicaal pratende Groenen.

Zo werkt partijpolitiek, en er is niets in Die Linke dat deze dynamiek blokkeert – tenzij de partij resoluut zou weigeren om te streven naar politieke en bestuurlijke macht, en zich daadwerkelijk tot linksradicale actiegroep zou omvormen. Niets wijst echter in die richting, en het electorale succes smaakt al snel naar meer. En dan zulk je al snel de dynamiek krijgen waarin Linke-politici voor matiging van standpunten gaan pleiten om coalities te kunnen smeden en in het midden kiezers te winnen. Dit zit ingebakken in het soort politiek dat Die Linke bedrijft. Natuurlijk zal bij matiging van Die Linke wel weer een linkervleugel opstaan, die dan wellicht afsplitst en hetzelfde gaat proberen. Maar zonder breuk met de electorale en bestuurlijke focus zelf zal ook dat een herhaling van zetten worden, met wat variatie in de details.

Leve de strijd en de radicaliteit!

Nee, Die Linke is geen rolmodel voor linkse en radicale mensen. Net zomin als Syriza in Griekenland een geschikt rolmodel was, net zo min als Podemos is Spanje dat was, of eerder de SP in Nederland en ga zo maar door. De betekenis van de Linke-victorie zit ergens anders. Ze zit in een weerlegging van het argument dat het innemen van radicale standpunten het vinden van steun in de weg staat.

Het is niet waar dat antiracisme geen steun kan vinden onder mensen. Het is niet waar dat je geen steun vindt als je opkomt voor lage huren en woningen voor iedereen. Het is niet waar dat het opkomen voor arme mensen en het eisen van bestaanszekerheid – de echte, niet die van Omtzigt – je impopulair en geïsoleerd maakt. Het is niet waar dat stelling nemen tegen oprukkend fascisme geen actieve support kan vinden. Je kunt dus links, radicaal en hard zijn en tegelijk een zeer aanzienlijke groep supporters om je heen krijgen. Radicalisme kan resoneren bij grote groepen mensen. Als je de mensen er tenminste mee aanspreekt, figuurlijk en dus ook letterlijk.

Daar zit een les in verborgen voor buitenparlementair antiautoritair links. Het kan gewoon: scherp antifascisme, expliciet antiracisme, opkomen voor bestaanszekerheid – en groeien. Nee, niet als partij zoals Die Linke, met aan de horizon het zoveelste rondje uitverkoop van idealen. Wel als beweging, opgebouwd van onderop en in rechtstreekse handen van de rechtstreeks betrokken zelf, zonder stembus- en bestuurlijke illusies, maar met des te meer ambitie om de wereld daadwerkelijk en grondig te veranderen.

Hoe zulke strijd er uit kan zien? Kijk vandaag, 10 maart 2025 dus, eens naar 13 vliegvelden in Duitsland, dan zie je een glimp. Die vliegvelden liggen stil.(6) Door stakingen van personeel dat gewoon behoorlijk wil worden betaald, in loon en vakantiedagen. Geef ze eens ongelijk.

Noten:

(1) cijfers gevonden via ‘Rijksdagverkiezingen Weimarrepubliek’, op Wikipedia, https://nl.wikipedia.org/wiki/Rijksdagverkiezingen_Weimarrepubliek (gecheckt op 10 maart 2025)

(2) Zie bijvoorbeeld: Gouri Sharma, ‘As Germany braces for election, backin g the far-right AfD no longer a taboo’, Al Jazeera, 3 februari 2025, https://www.aljazeera.com/news/2025/2/3/germany-breaks-far-right-afd-taboo

(3) Zie NOS Uitslagen Duitse verkiezingen 2025, https://app.nos.nl/nieuws/duitsland2025/ , de grafiek ‘Kiezersbewegingen’

(4) Fatma Aydemir, ‘In these dark times of racially charged elections, the German left offers a flicker of hope’, The Guardian, 20 februari 2025, https://www.theguardian.com/commentisfree/2025/feb/20/in-these-dark-times-of-racially-charged-election-campaigns-the-german-left-offers-a-flicker-of-hope

(5) GracdeBlakeley, Neukölln dreaming’, Tribune, 4 maart 2025, https://tribunemag.co.uk/2025/03/neukolln-dreaming

(6) ‘Grote staking Duitse luchthavens van start, 81 Schiphol-vluchten geannuleerd’, Nu.nl, 10 maart 2025, https://www.nu.nl/economie/6348598/grote-staking-duitse-luchthavens-van-start-81-schiphol-vluchten-geannuleerd.html