De invloed van propaganda en de rol van emoties (deel 3)

In deel 1 en deel 2 van de artikelenserie over de emoties die een rol spelen bij propaganda heb ik aandacht besteed aan de emoties angst, vertrouwen in de ander en kuddegedrag. Nog wat andere propagandamethoden die tijdens de discussie in debatcentrum De Balie niet ter sprake kwamen.

De leugen is in opmars. Een voorbeeld is de dreigtweet van Wilders uit het verleden, waarbij hij Pechtold van D66 afbeeldde tussen demonstranten voor Hamas. Zo van: zie je wel, Pechtold is ook een terrorist. Maar Pechtold was er met fotoshop tussen geflanst. Dat werd natuurlijk al snel bekend. Maar toch heeft het effect. Er is al een (onbewuste) opvatting dat demonstranten voor Palestina het terrorisme steunen, en de associatie van Pechtold als het vriendje van terroristische Arabieren haakt met zo’n leugentweet in op het bestaande, waarbij je die associatie nog versterkt. Je kunt dan later een rectificatie steunen, maar het effect is bereikt. Je kunt de meest wilde feiten noemen die niet waar zijn, als het maar bij de groep past die al neigt naar vergelijkbare opvattingen. Dat zien we bij Trump, die ermee weg kwam en er veel succes mee had.

Nog een voorbeeld van een leugen die effect had. Jaren geleden produceerde de toenmalige lijsttrekker van 50PLUS, Henk Krol, een grafiek waarbij hij ouderen probeerde op te zetten tegen werkenden. Werkenden zouden er de afgelopen jaren erg op vooruit zijn gegaan, terwijl ouderen achter zouden zijn gebleven. Daarop gebaseerd was een zinsnede uit het partijprogramma van 50PLUS, die luidde: “De ouderen hebben de laatste jaren het meest in koopkracht ingeleverd.” De statistiek van Krol bleek een leugen en veroorzaakte veel publiciteit. Men heeft het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) gebeld en om commentaar gevraagd. De bewering bleek onzin en Krol trok die daarop in. Maar hij kreeg later wel een propaganda-award voor zijn statistiekje. Hij had gescoord. “Henk Krol komt op voor de ouderen.”

Desinformatie

Wijdverbreid is ook kwakzalverij en methoden om geld te verdienen aan de bijgelovigheid van de mensen via onder andere guerrillamarketing. Een voorbeeld dat verspreid werd via Whattsapp: “NB Dit is urgent. Waarschuwing! Wees voorzichtig. Heeft u een PARACETAMOL-vermelding die wordt geleverd met een P/500, niet nemen. Het is een nieuw type paracetamol, een zeer witte kleur. Artsen hebben bewezen dat het middel Paracetamol het virus ‘Machupo’ bevat dat wordt beschouwd als een van de meest gevaarlijke virussen in de wereld met een hoge mortaliteit. Alstublieft, deel dit bericht met iedereen en uw gezin. Bescherm onze levens en die van hen.” Nepnieuws om mensen bang te maken.

Er worden ook onschuldigere anonieme berichten via Whattsapp verspreid, bijvoorbeeld redeneringen over de particuliere ziektekostenverzekeringen waarmee verzekeringsmaatschappijen hun zakken vullen en dat een collectief systeem beter is. Kenmerk van dit soort berichten is dat het vaak anonieme berichten zijn waarbij de ontvanger wordt aangespoord om het bericht via Whattsapp met gezinsleden, vrienden en bekenden te delen. Vaak wordt in dit soort berichten de heilzame werking van allerlei methoden om ziekten niet via de reguliere geneeskunde op te lossen verspreid. Toepassen van het drinken van lauw water om infecties te bestrijden, hoesten bij een hartaanval om het hart weer op gang te krijgen, enzovoorts. Whatsapp leent zich er bij uitstek voor om berichten in informele netwerken te verspreiden. Berichten via sociale media sluiten aan op de dagelijkse uitwisseling van informatie in face to face relaties, mond op mond reclame, gesprekken in kleine groepjes in de informele netwerken waar de mensen deel van uitmaken, soms op bepaalde informele ontmoetingsplaatsen of in de kantoren van officiële instanties waar veel lotgenoten samenkomen. De Bijstandsbond hield enige jaren geleden een enquête naar het gebruik van media door haar achterban. Het bleek dat veel respondenten de Bijstandsbond kenden via informele netwerken, zo van: “Ga naar de Bijstandsbond, daar kunnen ze je helpen.” Ook bleken veel respondenten actief te zijn op Whatsapp als middel om informatie te verzamelen, die aansluit op de informele netwerken.

Middel MMS helpt tegen alle ziekten

Zo sprak ik een tijdje geleden met een spreekuurbezoeker van de Bijstandsbond. Die begon een verhaal over medicijnen. Er schijnt een middel te zijn, MMS geheten, dat helpt tegen allerlei ziekten, zoals kanker en malaria. Het principe is, zegt de spreekuurbezoeker, dat je in je lichaam positieve en negatieve polen hebt en dit middel lost dat op. Hij zou, als hij ziek zou worden, naar eigen zeggen dit middel wel proberen. Al was het maar tijdelijk om te kijken of het werkt. Hij vertelde ook het verhaal van een project van het Rode Kruis, ergens in een land in Afrika, waarbij MMS werd gebruikt om mensen van malaria te genezen. Dit middel bleek te werken. Maar het Rode Kruis heeft zonder motivatie en reacties het project stopgezet. De spreekuurbezoeker veronderstelde: ze zullen wel onder druk hebben gestaan van de machtige farmaceutische industrie, want het Rode Kruis leeft van giften en sponsoring door de farmaceutische industrie en misschien liep hun bijdrage gevaar als doorgegaan zou worden met het project. Want de farmaceutische industrie wil geld verdienen aan dure medicijnen en als zo’n eenvoudig goedkoop middel werkt, kunnen ze niks verdienen. Dus de farmaceutische industrie houdt gebruik ervan tegen.

Je voelt op je klompen aan dat het hier gaat om kwakzalverij, zoals zoveel van dit soort dingen afkomstig uit de Verenigde Staten, en dat het niet werkt. Maar wat moet je met het argument van de verderfelijke invloed van de farmaceutische industrie? Ook betrouwbaar links gebruikt dit argument in analyses. Bijvoorbeeld de invloed van de farmaceutische industrie met haar lobbynetwerken over privatisering, dure octrooien en haar sponsoring van bijvoorbeeld cliënten- en patiëntenorganisaties om hun mening te beïnvloeden. Een beetje onduidelijk is waar nu precies de belangen van de farmaceutische industrie tegen de belangen van de consumenten/patiënten ingaan. Bijvoorbeeld geen medicijnen ontwikkelen voor ziekten in Afrika, omdat de mensen daar geen geld hebben om het medicijn te kopen, en wel wordt er onderzoek gedaan naar welvaartsziekten in het westen die minder belangrijk zijn. Maar hoe moet je deze analyses en argumenten gebruiken zonder in het vaarwater te komen van de kwakzalverij? Zo zie je dat reële argumenten worden gebruikt om op een handige manier kwakzalverij geloofwaardig te maken. Dat het Rode Kruis het middel MMS niet gebruikt is niet omdat het kwakzalverij is, maar omdat ze de belangen van de farmaceutische industrie zouden dienen. Aan de publiciteit over het middel MMS via sociale media en andere media wordt veel geld verdiend. Je kunt een boek kopen: “MMS, Ziekten eenvoudig genezen”.

Coronavirus

Guerrillamarketing helpt kwakzalvers om hun verderfelijke berichten goedkoop wereldwijd te verspreiden. Mijn indruk is dat daardoor dergelijke opvattingen wijderverspreid zijn dan vroeger. Een voorbeeld van nepnieuws en leugens is de You Tube-pagina van ene Elena Ermakova. Ik ontving bijvoorbeeld de volgende email. “Beste vrienden, ik wil graag een recept tegen de COVID-19 met jullie delen van de Russische doctor wetenschappelijke biologie – Elena Ermakova. Dit recept werkt als preventief middel tegen het coronavirus. Je moet een theelepel bakpoeder in 200 ml water doen en sap van een halve citroen erbij en dat elke avond drinken.” In de email werd verteld dat deze Ermakova op internet, op YouTube, vertelt over waar het nu gevaarlijke virus vandaan komt. Amerikanen zouden in de zee bij Mexico een bacterie of zo gedropt hebben dat een verbinding is aangegaan met het virus, en daardoor is er een mutatie opgetreden en is het virus gevaarlijk geworden, terwijl coronavirussen normaal niet gevaarlijk zouden zijn. Je kunt die Ermakova googelen. Amerikanen zouden die bacterie in zee hebben gegooid om de zee schoon te maken. Dit lijkt mij Russisch nepnieuws.

Maar op internet is een ware oorlog aan de gang tussen verspreiders van nepnieuws, leugens en kwakzalverij enerzijds en de weerleggers ervan anderzijds. De centrale figuur in die netwerken van de weerleggers is ene Pepijn van Erp. In een vierde artikel ga ik nader in op de principes van guerrillamarketing.

Piet van der Lende

(Dit artikel verscheen eerder op zijn weblog.)