Spanje’ s onvoltooide verleden

Vijftig jaar geleden, op 20 november 1975 stierf de Spaanse dictator Francisco Franco. Hij kwam 39 jaar eerder aan de macht met een staatsgreep in1936. Daarop volgde een wrede burgeroorlog tegen de Republiek, tot 1939.

7 december, 2025 5 min leestijd

Dankzij de vele romans en enkele schitterende films is die geschiedenis bij de generatiegenoten van auteur en historicus Vincent Scheltiens Ortigosa bekend. Voor wie jonger is zal dit boek nog veel meer een belangrijke bron van informatie worden, niet enkel over die burgeroorlog zelf, ook over het brutale beleid van Franco, over de ruzies binnen de republikeinse en linkerzijde, over de onvolmaakte transitie naar een democratie.

De auteur gaat in zijn boek zeer systematisch en chronologisch te werk met achtereen volgens hoofdstukken over de achtergrond van Franco, de dictatuur en wat er té weinig over geweten is, de transitie naar een parlementaire democratie, het Spanje na Franco en tenslotte enkele hoogst interessante overwegingen over democratie in de wereld van vandaag.

Wat hierbij vooral moet opgemerkt worden omdat het té weinig is gekend en bedolven wordt onder de nooit stervende propaganda van het regime, is de brutaliteit van de dictatuur, de manier waarop linkse tegenstanders zonder pardon aan de wurgpaal of voor het executiepeloton kwamen.

Een tweede opmerkelijk feit is de manier waarop na Franco’s dood er ook door de linkerzijde alles aan gedaan werd om het verleden te vergeten, om een gladde transitie naar de democratie mogelijk te maken en hoe daarvoor de meest elementaire zaken achterwege werden gelaten. Er kwam een amnestiewet die alles bij het oude liet.

Toen later de sociaal-democraten aan de macht kwamen werden wel enkele maatregelen genomen, zoals het verwijderen van het praalgraf van Franco.

Het franquisme zelf werd echter niet begraven en wellicht is dat de belangrijkste boodschap van dit boek. Alle pogingen tot verzoening hebben wel tot het aan de macht komen van socialistische regeringen geleid, zelfs met medewerking van radicaal-links, maar hebben een harde rechterzijde enkel in de schaduw kunnen plaatsen, nooit werd ze echt onschadelijk gemaakt.

Decennialang werd de geschiedschrijving gemonopoliseerd door de rechterzijde. Franco eiste het ‘echte’ Spanje op en wie het niet met hem eens was werd meteen ‘anti-Spaans’. De burgeroorlog werd gezien als een ‘kruistocht’, de vijand was een verzameling van ‘ongelovigen, communisten, anarchisten en vrijmetselaars’ (p. 31).

De auteur herinnert ons eraan dat Franco gesteund werd door de fascistische regeringen van die tijd, uiteraard, Italië en Duitsland, maar ook door andere landen zoals het Verenigd Koninkrijk, Nederland en België. Frankrijk sloot de Spaanse vluchtelingen op in concentratiekampen. De enige helpende hand voor de Republikeinen kwam van Stalin en van de Mexicaanse President Lázaro Cárdenas.

Toch ook een paar cijfers vermelden: het totale dodenaantal bedraagt rond de 600.000 (p. 376); binnen de Republikeinse kringen: zo’n 45.000. Vanaf 1939 werden door het dictatoriale regime 72.527 mensen geëxecuteerd, maar het kunnen er ook dubbel zo veel zijn. De zuiveringsdrang van het regime – ‘limpieza social’ of sociale schoonmaak (p.50) – heeft geleid tot een franquistische goelag waarin tussen 367.000 en 500.000 mensen werden opgesloten (p.52).

Na de tweede wereldoorlog werd het Spanje van Franco zonder aarzeling opgenomen in het westerse kamp. Voor toetreding tot de Europese Gemeenschap heeft het land wel moeten wachten tot 1986.

Verzet tegen het regime is er altijd geweest, in binnen- en in buitenland en het is uit dit verzet dat de eerste politieke leiders van de transitie zijn gekomen.

Het was de uitdrukkelijke bedoeling dat na de dood van Franco zijn beleid zou worden verdergezet, weliswaar met een Koning.

Een daadwerkelijke breuk met de dictatuur is er nooit gekomen, de decennia na 1975 staan bol van compromissen en toegevingen. In 1981 was er zelfs een poging tot militaire staatsgreep. Ideologie speelde een grote rol, maar ook het feit dat sommigen hun macht en rijkdom vooral niet wilden verliezen.

De auteur vraagt zich daarom af of je echt wel afscheid kan nemen van de spoken uit het verleden (p. 148). Bovendien beschouwt één op de vier Spanjaarden het franquisme als iets positiefs. In dat verband wordt nu gesproken van een ‘sociologisch franquisme’. Het heeft tot 2007 geduurd voor er door de regerging Zapatero (PSOE) een wet op de ‘memoria histórica’ kon worden goedgekeurd en er voorzichtig kon begonnen worden met het zoeken naar massagraven.

Tot vandaag, zo legt de auteur overtuigend uit, speelt het franquistisch verleden het land parten. Zijn laatste hoofdstuk over het belang van democratie is dan ook – m.i. – het interessantste.

Kapitalisme gaat namelijk niet altijd gepaard met democratie. Vooral sinds de crisis van 2008 is er een duidelijke trend, in heel Europa, naar autocratie, binnen de grenzen van wat een formele democratie kan genoemd worden. Dit gebeurt geruisloos, zonder matrakken en knokploegen, maar is daarom niet minder gevaarlijk. Dag na dag worden de democratische waarden en normen ondermijnd. We zien het ook in eigen land gebeuren. Het is een ‘nieuw autoritarisme dat de hele samenleving doordringt’ (p.227).

In Spanje vindt de convergentie tussen rechts en extreem-rechts een bijzonder vruchtbare bodem, want nooit is het franquisme echt weggeweest. De ‘christen-democratische’ Partido Popular en het nieuwe Vox zijn gewoon ‘bevriende vijanden’.

Er werd de tijd veel tijd gegund, maar systeemfouten raken niet vanzelf weer weg. Er is democratische veerkracht nodig, want ‘onbewogen voor de poorten van de hel staan is voor zij die de democratie genegen zijn geen optie’ (p. 237).

Vincent Scheltiens Ortigosa is zelf een kind en kleinkind van de Republiek, vandaar zijn doorleefde bezorgdheid voor wat is geweest en voor wat weer komen kan. ‘Is het te veel gevraagd om op te staan?’ vraagt hij zich tenslotte af, denkend aan de offers die zijn ouders, grootouders en hun generatiegenoten hebben gebracht.

Een antwoord op de vraag wat ons te wachten staat kan niet gegeven worden, maar wie er mee bezig is zou dit boek beslist moeten lezen. Het leert niet enkel iets over het verleden, maar vertelt hoe het verwerken daarvan een blijvende invloed kan hebben over hoe de toekomst wordt voorbereid. Terecht heet het boek ‘onvoltooid verleden ‘.

Het hele verhaal wordt gebracht in een nuchtere stijl, zonder emoties, maar wekt precies daardoor erg veel emoties los. Het is beslist aanbevolen lectuur.