De alleenheerschappij van een VVD-rompkabinet

De VVD heeft in één klap de meerderheid in de ministerraad gekregen. Daarnaast heeft VVD-er David van Weel zowel Justitie als Binnenlandse Zaken in handen. Onder de huidige politieke omstandigheden is dat een groot gevaar.

In de huidige verdeling bestaat de ministerraad uit negen mensen: vijf VVD-ers, drie BBB-ers en één Dick Schoof. Dat betekent dat de VVD in haar eentje een meerderheid van stemmen heeft in de ministerraad.

Waarom is dat erg? Omdat de ministerraad enorm veel macht heeft in het Nederlands staatsbestel. Door artikel 42 van de Grondwet worden koninklijke besluiten door de ministerraad genomen. En wat wordt er bij koninklijk besluit bepaald?

Zo worden burgemeesters op voordracht van de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (nu: David van Weel) benoemd en ontslagen. Dat betekent dat de VVD nu eenzijdig burgemeesters kan aanwijzen en ontslaan.

Daarnaast kan de regering besluiten van een gemeenteraden en provinciale staten vernietigen. Dat heeft Hugo de Jonge bijvoorbeeld gedaan toen Utrecht volgens hem te makkelijk gemeentebelasting kwijtschold.

Ook de rechterlijke macht wordt benoemd bij koninklijk besluit. Dat betekent dat de VVD voor de voorzienbare toekomst rechters kan benoemen met hun rechts-conservatieve insteek, waaronder in de civiele rechters en bestuursrechters.

Gratie wordt verleend bij koninklijk besluit, waardoor de VVD nu eenzijdig kan bepalen dat veroordeelden hun straf niet uit te hoeven zitten. Voor hoe dat politiek kan uitpakken hoef je alleen maar naar de VS te kijken, waar gratie door Trump als ruilmiddel wordt ingezet.

Dat zijn alleen nog maar de grondwettelijke bevoegdheden van de ministerraad. Bij wetgeving zijn er ook nog enorm veel bevoegdheden overgedragen aan de ministerraad. Daar heb ik al eerder over geschreven, maar hier zijn wat voorbeelden.

Sinds een aantal jaar is een politieagent die handelt volgens de ambtsinstructie niet meer strafbaar voor zijn gewelddadig handelen. Die ambtsinstructie wordt bij koninklijk besluit vastgelegd, waardoor de VVD nu kan bepalen wat voor politie strafbaar is of niet.

Daarnaast bestaat er in Nederland heel veel kaderwetgeving, waarbij de wet slechts een kader stelt, en de inhoud van de regelgeving wordt bepaald door een “algemene maatregel van bestuur”. Deze maatregelen worden ook door de ministerraad ingevoerd.

Denk dan aan de inhoud van de Arbeidsomstandighedenwet, waarbij bij algemene maatregel van bestuur regels worden gesteld over allerlei grenswaarden en maatregelen voor veilig werk die door ‘werkgevers’ (de VVD-achterban) als irritant worden ervaren.

Of de Vreemdelingenwet 2000, waarin ook bevoegdheden worden overgedragen aan de ministerraad om allerlei regels te stellen. Tegenwoordig zijn kaderwetten eerder de regel dan de uitzondering, waardoor de VVD nu enorm veel inhoudelijke macht heeft.

En dat is nog bovenop de bevoegdheden die de ministers zelf al hebben. Zo mag de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (Sophie Hermans) de Raden van Toezicht van de NPO en de universiteiten benoemen. Die benoemen dan weer de besturen, waardoor Hermans daar invloed heeft.

“Maar”, hoor ik u al zeggen, “dit is toch maar tot de verkiezingen in oktober?” Nee, dit is in ieder geval gedurende de demissionaire periode van het kabinet. Dat is totdat er een nieuw kabinet aantreedt, ná de formatie. Dat kan dus nog een hele tijd duren.

En naar alle waarschijnlijkheid gaat de VVD een sleutelpositie innemen in die formatie. Dus niet alleen heeft de VVD een enorme hoeveelheid macht in handen, ze gaan ook nog eens zelf over hoe lang ze die mogen houden. Zeker als de formatie faalt en er opnieuw verkiezingen komen.

En ook hier heeft de VVD veel macht door hun meerderheid in de ministerraad. Soms wordt gedacht dat de Tweede Kamer het kabinet aanwijst, maar dat is niet zo: de ministerraad benoemt zichzelf, en daardoor moet een voorgaand kabinet zijn opvolgers benoemen.

Het is “goed gebruik” dat een oud kabinet een nieuw kabinet met steun van een meerderheid van de Tweede Kamer aanstelt, maar niets in de wet verplicht een kabinet tot aftreden. Ook niet na verkiezingen. De hoop is dan dat de VVD zich aan dat gebruik houdt en plaatsmaakt.

Maar we leven in een bijzondere politieke tijd, waarin partijen steeds meer bezig zijn met het bestendigen van eigen macht ten koste van andere partijen. Voor pluralisme lijkt weinig plek meer, en juist dat maakt de positie van de VVD zo gevaarlijk.

Een ministerraad zou zelfs kunnen besluiten om de verkiezingen uit te stellen. De laatste verkiezingen waren op 22 november 2023, dus technisch gezien hoeft er pas op 22 november 2027 een nieuwe verkiezing plaats te vinden.

Kan de Tweede Kamer daar geen stokje voor steken? Niet per se, want een motie van wantrouwen is niet bindend. Een vijandige ministerraad zou in theorie eindeloos kunnen blijven zitten. De ministerraad zou zelfs de zittende Kamer naar huis kunnen sturen.

Al deze verkiezingsmanipulatie is op dit moment niet waarschijnlijk. Ik verwacht dat de VVD nog genoeg eigenbelang heeft bij het behouden van een aantal parlementaire waarden om de verkiezingsuitslag te respecteren. Maar het punt is: ze zijn er juridisch niet toe verplicht.

We moeten ons realiseren dat Nederland juridisch nog steeds een negentiende eeuws koninkrijk is, dat door parlementaire gebruiken is verworden tot een moderne democratie. Gebruiken die heel eenvoudig terzijde kunnen worden geschoven als een regering kiest de letter van de wet te volgen.

Dat een ministerraad tot in het einde der dagen demissionair kan zitten en in grote mate per decreet kan regeren is een fundamenteel probleem. Dat de VVD in die positie is, is erg genoeg. Wat als straks de PVV in die positie komt? Waarom is dat überhaupt mogelijk?

En dat er een PVV-regering komt, wordt alleen maar waarschijnlijker naarmate de VVD-alleenheerschappij voortduurt. In de laatste jaren van de Weimarrepubliek werd Duitsland bij decreet geregeerd door een zelfde soort rompkabinet dat wij nu hebben.

Dat had twee effecten: allereerst creëerde het wantrouwen waar extreem-rechtse politici op inspeelden. En ten tweede werd door het regeren bij decreet feitelijk een halfdictatuur gesticht, die toen makkelijk kon worden omgevormd tot een voldictatuur onder Hitler.

Hoe denken we dat de VVD het komende jaar (als de formatie lang genoeg duurt) met die macht om zal gaan? Terughoudend? Of gaan ze hun macht gebruiken om het soort spektakelpolitiek te bedrijven die ze nu al jaren bedrijven?

Al die risico’s geven de VVD enorme invloed. En dat ze die macht niet gebruiken, betekent niet dat ze er niet mee kunnen dreigen. De VVD heeft straks, ongeacht de verkiezingsuitslag, een enorme invloed op hoe het volgende kabinet eruit ziet.

Dus wat als Yeşilgöz achter de schermen dreigt een centrum-links kabinet niet te benoemen? Of de Tweede Kamer ontbindt als de formatie niet gaat zoals zij willen? Of als ze nog even een aantal besturen en rechters benoemen voordat een nieuw kabinet aantreedt?

De komende tijden zal iedereen goed moeten opletten. Wat de VVD-ministers de komende weken en maanden gaan doen vormt de blauwdruk voor hoe de komende jaren er mogelijk uit komen te zien. En wij vormen de blauwdruk voor hoe verzet tegen dat soort autocratie zich ontwikkelt.

Bo Salomons

(Dit artikel verscheen eerder als draadje op Bluesky.)