‘Creeping Fascism’ – Evenwel Niet Op Kousenvoeten…  (Fascisme IX, deel 2)

Deel 2.  Vorig jaar besteedde ik acht items aan het fascisme ( zie Online). Hier volgt een negende item (in twee delen). Het is vanzelfsprekend dat het fascisme mede leidde tot ‘antifascisme’. Dat voltrok zich begin vorige eeuw zowel in Italië als in Duitsland (zie deel 1, Online). In het eerste deel werd daarom onder meer aandacht besteed aan het antifascistische anarchisme in de Weimar Republiek. De pogingen van Rudolf Rocker en Gerhard Wartenberg, om de opkomst van het fascisme (en nazisme) te verklaren, werden toegelicht.

In ons tijdperk is de term ‘creeping fascism’ opgedoken, maar het blijkt dat het fascisme doorgezet heeft. Waar menigeen dacht dat het einde van de Tweede Wereldoorlog tevens het einde van het fascisme opleverde, mag dit als een grote vergissing begrepen worden. Dus toen een overwinning op Duitsland in beeld kwam, werd er naarstig nagedacht over het ‘nieuwe’ landsbestuur. Dat nadenken voor Nederland werd gedaan in Engeland (Londen) door de Nederlandse regering in ballingschap onder leiding van koningin Wilhelmina. Andere Nederlanders die in Londen verbleven, kregen lucht van  de regeringsplannen omtrent een ‘Bestuursvoorziening in overgangstijd’. Als reactie tegen die plannen ontstond in mei 1944 het ‘Comité tegen het Neo-Fascisme’. Toen al!

Ons tijdperk kent in extreemrechts een herleving van allerlei vormen van fascisme.  Wie onze wereld in ogenschouw neemt, constateert dat ‘het fascisme  verder gegaan is dan sluipend…we zitten in diepe problemen’ (Paskhoff). Dit soort zaken komen aan de orde in Deel 2. [ThH]

Deel 2

Fascisme is verder dan kruipend…

In deel 1 kwamen we bij Rudolf Rocker fascisme-elementen tegen als: de eliminatie van alle andere politieke stromingen behalve die van de overheerser, de onderdrukking van de vrijheid van meningsuiting en culturele expressie, de transformatie van vakbonden tot transmissiebanden voor staatsbesluiten, en het primaat van de staat boven elke andere autoriteit. Voor Gerhard Wartenberg werd fascisme gekenmerkt door de neiging om autoritaire antwoorden te geven op maatschappelijke vraagstukken en om organisatievormen op te leggen die gebaseerd waren op discipline, gehoorzaamheid en respect voor gevestigde hiërarchieën. Op het economisch vlak ging het om de onderwerping van de arbeidersklasse en in de sociale context bijvoorbeeld om de onderdrukking van vrouwen. Dat vormde voor Wartenberg de ware aard van het fascisme. De elementen door beiden genoemd, mogen we als complementair beschouwen. En het zijn elementen die telkens terugkeren, ook heden.

Om die elementen te effectueren moet men over macht beschikken en om die macht te kunnen gebruiken moet men autoritair kunnen optreden. Het is dus niet verwonderlijk dat de twee termen, macht en autoritarisme, in beschrijvingen over fascisme regelmatig terugkeren. Maar ook andersom, het weergeven van de observatie dat er in een maatschappelijke situatie autoritair gebruik van macht gemaakt wordt, kan leiden tot de constatering dat er sprake is van fascisme. Afhankelijk van het organisatietype zou men eveneens kunnen opmerken te maken te hebben met corporatisme, de tripartite (driedelig) constructie met de staat als een van de drie onderdelen (de andere twee staan voor Kapitaal en Arbeid). Met de Staat is niet weg te denken dat het om een intrinsiek autoritair gezagsorganisatie gaat. Gelet op de diverse contexten waarover wij hier schrijven is daarbij een autoritaire leider (Duce, Führer) niet weg te denken.

Het gaat hier stuk voor stuk om concepten (macht, autoritarisme, staat, etc.) die elk wat hun contextuele betekenis aangaat, uitgediept kunnen worden. Ik laat dit na. Wel wil ik nog het volgende in herinnering roepen. Verschillende legers kunnen elkaar uitschakelen. Zo laat het zich denken dat een behaalde overwinning op het Duitse leger overwinning op het fascisme is. Maar de concepten waarover wij het hebben laten zich niet uitschakelen door legers. Dus toen een overwinning op Duitsland in beeld kwam werd er naarstig nagedacht over het ‘nieuwe’ landsbestuur, ook voor Nederland. Dat nadenken voor Nederland werd gedaan in Engeland (Londen). Daar verbleef koningin Wilhelmina, die daar leiding gaf aan de Nederlandse regering in ballingschap. Ook waren daar te vinden H.A. Gomperts en Jacques Gans die achter de regeringsplannen kwamen voor de ‘Bestuursvoorziening in overgangstijd’. Als reactie daartegen ontstond in mei 1944 het ‘Comité tegen het Neo-Fascisme’. 

De libertaire historicus Bert Altena schrijft daarover in een biografisch artikel over de anarchist Arthur Lehning, die terzelfder tijd in Londen was en bij het comité betrokken raakte. Bert Altena: ‘De regering had goed geluisterd naar kringen in Londen die vonden dat het parlement voorshands opgeschort moest worden of minstens in zijn bevoegdheden ernstig gekortwiekt. Een Militair Gezag diende de eerste tijd het land te besturen, om wanorde en linkse machtsovernames te voorkomen’ (in De AS 144 (2003), p. 41, met noten). Het fascisme was nog niet overwonnen of het stak alweer de kop op, als een neofascisme. Nu is ook duidelijk hoe het mogelijk was dat Nederland het subiet kon opbrengen zelf weer onderdrukker te zijn van Javanen in toen nog Nederlands Indië heette. 

In dit verband kan het geen kwaad te wijzen op de brochure Fascisme in de liberale democratie van de theoretisch socioloog Willem Schinkel (uitgekomen als Ferdinand Domela Nieuwenhuis Lezing nr. 20, 2025). Schinkel schrijft over macht als ‘het vermogen om ervoor te zorgen dat anderen eerst sterven’ (p. 20). Hij bouwt dit uit naar het fascisme: ‘Dus macht staat voor al de manieren die er zijn om te zorgen dat anderen eerder sterven. Fascisme, vervolgens, is te zien als een reflexieve modaliteit van macht. Dat wil zeggen: fascisme maakt expliciet: “zij dienen eerder te sterven” (p. 21). Dit is nog maar een eerste aanzet, schrijft hij, want nog weinig historisch specifiek. Voor de verfijning van zijn visie gebruikt hij nog eens 20 pagina’s. Maar de toon is gezet. Met fascisme zitten we diep in de problemen.

We zitten diep in de problemen…

Dat is wat de econome en politieke, marxistische activiste Susan Pashkoff opmerkt waar zij schrijft, onder de titel ‘Fascism has gone beyond creeping…we are in deep trouble, over de normalisering van extreemrechts. Uit dit artikel van juni 2024 Susan , te vinden op de site Anticapitalist Resitance, vertaal ik een aantal alinea’s (zie voor de integrale tekst, Online). Haar beschrijving is namelijk te lezen als een poging tot verklaring wat als fascistoïde in die normalisering wordt meegenomen. Daarmee zitten wij wel in een ander tijdperk dan waarin Rudolf Rocker en Gerhard Wartenberg schreven, dus met alle verschillen van dien, maar de fascistische elementen komen overeen. Susan Pashkoff nu:

‘We weten dat dit proces niet alleen in Europa en bij de Europese verkiezingen plaatsvindt; we zien wereldwijd de normalisering van de ideologie en politiek van extreemrechts. Dit is ook duidelijk in Groot-Brittannië en de VS. Deze normalisering stelt in staat voet aan de grond te krijgen in de mainstream als extreemrechts en de corresponderende politiek te legitimeren.

‘Racistische fluitsignalen, aanvallen op de burgerrechten van gemarginaliseerde groepen, het ondermijnen van wetten over burgerrechten met betrekking tot stemrecht, vrijheid van meningsuiting, het recht op vergadering en het recht om te protesteren, en aanvallen op rechten van arbeiders vereisen niet dat extreemrechts aan de macht is. Hoewel dit aanvankelijk een proces leek met een langzame, maar gestage uitholling van burgerrechten en aanvallen op linkse organen (vakbonden, linkse partijen), heeft dit proces aan vaart en impact gewonnen.

‘Over het algemeen weten we dat centrumrechts, links als veel gevaarlijker voor hun belangen beschouwt dan extreemrechts. Dit komt fundamenteel voort uit het verzet van links tegen de concentratie van rijkdom en de toenemende ongelijkheid in zowel vermogen als inkomen, die essentieel is voor de bescherming van privébezit en de behoeften van de heersende klasse. We kunnen economisch beleid aanhalen dat zich richt op groei (in plaats van op zijn minst te doen alsof de impact van klimaatverandering wordt ingeperkt), wat past bij de agenda van rechts en een groot deel van extreemrechts, dat zich heeft vastgeklampt aan een systeem dat afhankelijk is van sociale, politieke en economische ongelijkheid.’ [..]

‘We weten wel dat de ideologie van extreemrechts is genormaliseerd, zowel door mainstream politici als door de mainstream media. Dit is vaak in de hand gewerkt doordat centrumrechts de politiek van extreemrechts rond immigratie heeft overgenomen (verdeel en heers is een al lang bestaande strategie). Daarmee wordt de schuld bij de ‘ander’ gelegd, in plaats van bij de impact die falende beleid veroorzaakt. Geef de ander de schuld, geef de EU de schuld; laten we doen alsof het niets met het door ‘ons’ gevoerde beleid te maken heeft (‘ons’, bijvoorbeeld de voorafgaande en/of zittende regering).

‘In Groot-Brittannië diende het afschuiven van de schuld op de EU als dekmantel voor een gruwelijke aanval op sociale voorzieningen. Het afwentelen van de impact van bezuinigingen op een meerderheid van de bevolking, die al niet in staat was om in elementaire sociale behoeften te voorzien, was dan ook zeer voelbaar. We kregen dit te zien in brede aanvallen op de publieke sector, privatisering en het aantasten van lonen en arbeidsomstandigheden, om de meerderheid te laten betalen voor de economische crisis van 2007-2008 en tegelijkertijd het kapitaal te beschermen.’ [..] 

‘Het argument dat de Britse soevereiniteit werd ondermijnd door de EU en de EU-wetgeving inzake mensenrechten (die door Groot-Brittannië is aangenomen) is nog steeds voornamelijk het standpunt van de rechtervleugel van de Conservatieve Partij. De instroom van veel extreemrechtse aanhangers van de Brexit in de Conservatieve Partij en het meeliften van de extreemrechtse cultuurstrijd tegen het ‘wokeisme’, heeft de Conservatieve Partij doen opschuiven naar extreemrechts. Het grootste deel van het centrumrechtse deel van de Conservatieve Partij verliet de partij toen Boris Johnson aan de macht kwam.

‘We zien een soortgelijk proces in Groot-Brittannië als in de VS, waar een mainstream centrumrechtse partij is overgenomen door extreemrechts. Die partij is er nu van afhankelijk is voor verkiezingsoverwinningen. (Dit vindt zijn oorsprong in de coalitie van Ronnie Raygun met christelijke fundamentalisten in de VS.) Dat Trump extreemrechts in de tent van de Republikeinen brengt, is een perfect voorbeeld van het proces waarbij een mainstream partij wordt overgenomen door extreemrechts.

‘De normalisering van openlijk racisme is een van de pijlers van rechts en extreemrechts. Moderne fascistische en extreemrechtse groeperingen accepteren verder niet per se het corporatisme van oude fascisten, zoals Mussolini. Hen ging het om de eenheid van kapitalisten en arbeiders (in de industriële, diensten- en landbouwsector) om er samen op uit te zijn sterke nationale staten te creëren om met staatsinterventie op economisch gebied en een robuuste publieke sector de belangen van het land te dienen. [We zagen in Deel 1 een specifieke vorm van neocorporatisme, zoals bedreven door Trump, zie Online .]

‘Veel huidige extreemrechtse groeperingen zijn tegen belastingen en de publieke sector. Hoewel ze een sterke centrale overheid willen, bepleiten ze een neoliberale economische ideologie. Wat consistent is bij allen, is het nationalistischeperspectief (dat vaak leidt tot conflicten met de EU als bedreiging voor hun nationale soevereiniteit), een diep wantrouwen jegens buitenlanders en een geloof in het belang van het christendom voor Europa. Dat leidt weer tot aanvallen op de burgerrechten van vrouwen, en queerfobie – kijk maar naar Polen onder de ‘Recht en Rechtvaardigheidspartij’.

‘Openlijke aanvallen op immigranten en de objectivering van migranten en vluchtelingen vormen niet alleen de kern van extreemrechts, maar komen ook veel voor bij politici van de mainstream, zowel centrumrechts als centrumlinks. De EU heeft al lang een migratiebeperking van buiten Fort Europa, waardoor deze aanvallen werden genormaliseerd. Feit is dat politici van rechts en extreemrechts migranten en vluchtelingen de schuld geven van de economische ellende die het neoliberalisme en de monetaristische basis van de euro hebben veroorzaakt.

‘Het is veel gemakkelijker om buitenlanders de schuld te geven dan de heersende klasse, die de lonen en arbeidsomstandigheden bepaalt. Productie voor de export in plaats van voor binnenlandse consumptie betekent dat lonen verlaagd kunnen worden, maar dit heeft niet per se invloed op de economische groei (de Duitse economie is bijvoorbeeld een exportgedreven groei-economie, compleet met lage lonen omdat loongoederen uit andere EU-landen komen). De verzwakking van vakbonden betekent de verzwakking van de bescherming van lonen en arbeidsomstandigheden, die kenmerkend zijn voor rechtse hegemonie en niet voor links.’ Tot zover Susan Pashkoff.

De Griekse econoom en oud-minister van Financiën Yanis Varoufakis vertolkt een visie (september 2025) die overeenstemt met die van Susan Pashkoff, Varoufakis onderzocht gebeurtenissen zoals de grote opkomst bij een anti-immigratiedemonstratie in Londen. Hij benadrukt historische parallellen en zegt dan: “MAGA komt niet naar Europa; MAGA begon in Europa… met fascisme” (ik citeer en vertaal hem van de site ‘Democracy in Europe Movement 2025’ – DiEM25 -, Online). Dan volgt waar het mij vooral om te doen is als men leest: ‘Varoufakis gaat dieper in op hoe economische ontevredenheid fascistische ideologieën aanwakkert en de angsten en wrok van mensen uitbuit in plaats van constructieve politieke alternatieven te ondersteunen. Het onvermogen van linkse bewegingen om deze verhalen effectief te bestrijden, is ook een aandachtspunt voor hem. Hij merkt op: “De reden waarom rechts, extreemrechts, is opgestaan, is omdat links niet is opgestaan”. Hij wijst erop hoe neoliberale bezuinigingen en verraad door progressieve leiders vacuüms hebben gecreëerd die verder worden uitgebuit door extreemrechtse bewegingen’ (DiEMS25, Online).

Tot slot 

Vooral de opmerkingen van Pashkoff zijn treffend om de zondeboktheorie te doorzien. Alle sociaaleconomische ellende krijgen immigranten en vluchtelingen verweten. Zij zijn de zondebokken. De zittende en/of voorafgaande regeringen die, mede namens heersende klassen, maatschappelijke situaties gecreëerd hebben waarin die ellende (voedselbanken etc.) floreert en waarbij rijken rijker werden en armen armer, treffen langs die narratieve (elkaar ‘verhalen’ vertellen) weg geen blaam. Vandaar dat extreemrechtse politieke partijen enerzijds bijvoorbeeld het geweld van extreemrechts met droge ogen kunnen afwijzen, terwijl ze het anderzijds oproepen via de effecten van hun keuzes bij politieke besluitvorming: de anti-Antifa motie in de Tweede Kamer (wat onlangs een aanleiding vormde voor de extreemrechtse geweldsgolf in Den Haag, zaterdag 20 september 2025). En dat niet alleen. Historisch is aantoonbaar dat zij van dat soort geweld gebruikmaken om aan de macht te komen of te blijven. [Het ziet er naar uit dat we dit gaan meemaken met Trump; ik neem mij voor daarop terug te komen.]

Wat het rijker worden van de rijken aangaat, is het volgende een sprekend voorbeeld. De drie rijkste Franse families waren voor Covid in 2019 gezamenlijk 181 miljard euro waard en in 2025 eisten zij 375 miljard euro op (gegevens ontleend aan Marianne, 28/8-3/9 2025, dat zich baseert op Challenges, juli 2025). In een paar jaar tijd groeide het vermogen dus zo’n 200 miljard. 

Dat onnoemelijk veel mensen tegelijkertijd in behoeftige sfeer leven, wordt hen aangepraat als de schuld van immigranten en vluchtelingen – gelet op de zondeboktheorie van extreemrechts. Zou niet de graaikracht van het Kapitaal, waartoe de genoemde drie families behoren, op de korrel genomen moeten worden? En dan komt de aap uit de mouw: extreemrechts heeft niets tegen het Kapitaal. Je moet een ander de schuld kunnen geven. En dat loopt door de hele geschiedenis, zo zagen we. Het vormt een basis voor fascistoïde denken.

Thom Holterman