Burgerlijke ongehoorzaamheid en directe actie

16 augustus 2025

Onderstaand artikel schreef ik voor Buiten de Orde 2025/2. Daar is het dus al te lezen. Die Biten de Orde staat trouwens ook compleet online. Ga maar kijken.

Burgerlijke ongehoorzaamheid en directe actie

De zin van een onderscheid

Burgerlijke ongehoorzaamheid en directe actie worden vaak met elkaar verward. Burgerlijke ongehoorzaamheid en directe actie zijn echter geheel verschillende concepten. Dat er acties zijn waarin de concepten overlappen, klopt. Maar het is zinnig om beide concepten helder uit elkaar te houden.

Burgerlijke ongehoorzaamheid

Wat betekent burgerlijke ongehoorzaamheid? Je ziet twee begrippen gecombineerd: burgerlijk en ongehoorzaam. Burgerlijke ongehoorzaamheid is de ongehoorzaamheid van burgers, in de hoedanigheid van burgers. Burgers zijn om te beginnen geen militairen. De ongehoorzaamheid van militairen is iets anders. Ongehoorzaamheid met militaire middelen ook. Gewapende acties zijn geen burgerlijke ongehoorzaamheid. Het idee is dat burgerlijke ongehoorzaamheid geweldloos wordt vormgegeven. Een stevig straatgevecht om een pand tegen de ME te verdedigen noemen we geen burgerlijke ongehoorzaamheid.

Dan de burger als burger. Burger is hier impliciet afkorting van staatsburger. We hebben het dus over de ongehoorzaamheid van staatsburgers, vanuit hun rol als staatsburgers. Staatsburgers zijn mensen met burgerrechten in de staat waarvan ze burger zijn, en ook met burgerplichten ten opzichte van die staat. Bij die plicht hoort: je aan de wet houden, of anders de consequenties aanvaarden. Ik doe dat niet bij voorbaat. Maar ik opereer dan ook vanuit mijn anarchisme. Niet vanuit mijn staatsburgerschap, een staatsburgerschap waar ik niet om heb gevraagd.

Staatsburgers die zich als staatsburgers gedragen, zo is hier de redenering, houden zich aan de wet. Binnen de wet kunnen ze eventueel aandringen op een verandering van die wet. Maar zolang de wet geldt, is een staatsburger binnen de staatsburgerrol gehouden aan die wet. Waar zit de ongehoorzaamheid?

Welnu – zo gaat de redenering – er kan zich een zodanige noodsituatie voordoen dat mensen zich in geweten genoodzaakt voelen om een wet te overtreden. Je ziet dat bij de blokkade-acties zoals Extinction Rebellion (XR) die organiseert. Je zegt dan als het ware: normaal gesproken hou ik me als staatsburger aan de wet. Maar het klimaat zit me zo hoog, en er wordt niet geluisterd. Ik ga op die weg zitten, ik weet dat dit van de overheid niet mag, ik wordt dan aangehouden maar ik kan niet anders. Ik moet vanuit mijn geweten dit noodsignaal voor het klimaat afgeven.

Het noodsignaal is aan de overheid gericht waarvan de wet wordt overtreden en waarvan tegelijk iets wordt geëist. Dit zagen we op 28 januari 2023 heel helder op een van de A12-blokkades van XR. Bij de actie hing een spandoek voorzien van XR-logo, met als tekst ‘Overheid, red ons!’ – terwijl XR-actievoerders de wet overtraden door op de weg te gaan zitten. Deze logica is liberaal-democratisch, rechtsstatelijk, niet anti-autoritair. Men accepteert de legaliteit, maar wil een signaal afgeven door die legaliteit op een specifiek moment en een specifieke plek te doorbreken.

Een actie zonder wetsovertreding is geen burgerlijke ongehoorzaamheid. Een actie die bedoeld is om de legaliteit zelf uit te dagen, de wet als zodanig te tarten, de bevoegdheid aan te vallen om wetten uit te vaardigen en gehoorzaamheid eraan af te dwingen, … zulke dingen zijn zeer ongehoorzaam, maar burgerlijk ongehoorzaam zijn ze niet. Iemand die de legaliteit – en daarmee de staat achter die legaliteit – zelf aanvalt, opereert niet vanuit staatsburgerschap. De ongehoorzaamheid is daarmee niet meer burgerlijk, maar principieel opstandig geworden. Als anarchist juich ik zulke opstandigheid toe. Maar dat maakt het nog steeds geen burgerlijke ongehoorzaamheid.

Directe actie

Nu directe actie! Ook daar zien we een woordenpaar waar een wereld van betekenis in schuilt. Het gaat allereerst om actie, om daden, niet louter om woorden. Een vraag stellen is geen actie, ook niet als je de vraag aan honderd miljoen mensen voorlegt via een website waar je een hokje achter een antwoord bij een vraag kunt invullen of een kruisje kunt zetten. Het aankruisen van de kandidaat van je voorkeur is een activiteit, maar om het nu een actie te noemen vind ik niet geslaagd. Een optocht is een actie. Een sit-in, het kraken van een pand, een staking is een actie, een bezetting van een overheidsgebouw, een fabriek of een universiteit, dat is allemaal een actie. Een bomaanslag is ook een actie trouwens. Just sayin’

Dan het andere woordje van het begrip: ‘directe’. Wat maakt een directe actie direct? Allereerst het feit dat we de actie zelf doen. We laten het niet over aan vertegenwoordigers, bestuurders, noem maar op. We doen het zelf, de staking,m de demonstratie, de blokkade. Directe actie betekent: wij hebben de actie in eigen hand, rechtstreeks, we besteden de actie niet uit aan vertegenwoordigers van welke soort dan ook. Dit aspect zien we in XR-blokkades en andere vormen van burgerlijke ongehoorzaamheid: mensen doen het zelf.

Belangrijker is een ander soort directheid: direct veranderen wat je veranderd wilt zien, bereiken wat je bereiken wilt. Niet vragen. Niet eisen, althans: verder gaan dan eisen alleen. Verder gaan dan druk achter die eisen zetten. Zelf doen! Rechtstreeks druk uitoefenen achter een eis heeft wel een element van directe actie. Maar die andere dimensie is essentieel: zelf het doel van de actie verwezenlijken.

Een petitie aan de gemeente om fatsoenlijke en betaalbare huisvesting te regelen is zo indirect als het maar kan. Het is nauwelijks actie. De petitie aanbieden en dat ondersteunen met een luidruchtige optocht is al beter. Dan heb je actie, maar geen directe. Het blijft de gemeente die al dan niet de eis inwilligt, het zijn niet de actievoerders zelf die de eis in realiteit omzetten. Het gemeentehuis bezetten gaat verder: demonstranten bouwen rechtstreekse druk op, het ene element van directe actie is er. Maar het blijft de gemeente die al dan niet kan toegeven aan de druk. Actievoerders eisen iets van de tegenpartij. Ze verwezenlijken het doel niet zelf.

Anders is het als een groep mensen een leegstaand pand benadert, een hamer en een koevoet tevoorschijn tovert, naar binnen gaat en vervolgens slaapspullen en andere benodigdheden het pand in brengt. Het verlangen – een plek om te wonen – en de daad – het kraken van die woning – vallen samen. Zulke krakers eisen met hun kraak geen woonruimte. Ze nemen die woonruimte zelf. Alle tussenschakels, elke indirectheid, is weggehaald. Dit is directe actie, in een heldere, ik zou zeggen zelfs kraakheldere vorm.

Kraken is tegenwoordig illegaal. Maar niet de wetsovertreding maakt het kraken tot directe actie. Voor 2010 was kraken niet illegaal. Maar het was nog steeds een rechtstreekse manier om woonruimte te verkrijgen. Als het kraakverbod ooit zou worden ingetrokken, verandert dat ook niets aan het feit dat kraken directe actie is. Voor de directheid van een actie is de wettelijke status ervan volledig irrelevant. Dit is een groot onderscheid met burgerlijke ongehoorzaamheid. Die bevat per definitie een stukje wetsovertreding. Dat woordje ongehoorzaamheid staat er niet voor niets.

Zijn blokkades directe actie? Dat hangt er van af. Er waren vooral in 2022 en 2023 blokkades van de A12 in Den Haag, ter ondersteuning van de eis van XR om fossiele subsidies te stoppen. Er waren, ook vooral in 2022 en 2023, blokkades van de campagne Kappen met Kolen in het Westelijk Havengebied van Amsterdam om treinen vol steenkool – CO2-bron van formaat – tegen te houden. De handeling is ongeveer hetzelfde: mensen gaan op de grond zitten, op weg of spoorbaan, om vervolgens te worden weggehaald en ontvoerd door politieagenten. De relatie tussen actie en doel verschilde echter wezenlijk.

De mensen die op de A12 zaten, hadden als doel niet het stopzetten van het verkeer over die weg. Dat stopzetten was een middel om een publicitair schokeffect te bereiken waarmee aandacht voor de klimaaturgentie werd gevraagd. Het stopzetten van het verkeer was een bewuste wetsovertreding, waarmee de overheid ertoe gebracht werd om tot arrestaties over te gaan. Dat versterkte het signaal. Het gaat om dat signaal. Het is geen directe actie, al bevat het van directe actie wel dat ene element: de rechtstreekse rol van de demonstranten die zelf hun lichaam inzetten en zich aan repressie blootstellen. Maar het inwilligen van de eis is aan het kabinet. Het is burgerlijke ongehoorzaamheid: via demonstratieve wetsovertreding aandacht verkrijgen voor een eis, een statement maken, het geweten laten spreken.

Bij de spoorblokkades van Kappen met Kolen was en is het doel rechtstreeks aanwezig: die trein, gevuld met kolen, die wegens de blokkade niet kan vertrekken. Blokkeerders treffen datgene waarvan ze willen dat het stopt: die kolentransporten. Ze gaan verder dan het stellen van de eis, ze vervullen het verlangen, al is het wegens het kleine aantal deelnemers aan deze blokkaders doorgaans niet voor lang. Door zelf te doen wat we willen dat er gebeurt, hebben blokkeerder de tussenpersonen uitgeschakeld en maken ze zich niet afhankelijk van de inwilliging van de eis door anderen. Dit is directe actie.

Maar de actie is ook gekoppeld aan een eis aan de overheid. We stoppen de kolentransporten zelf. Maar we genereren ook druk om de overheid te bewegen die kolentransporten stop te zetten. Het is dus deels directe actie, deels een burgerlijk ongehoorzame demonstratie voor een eis. Mensen laten zich blijmoedig arresteren om het signaal af te geven dat het ons menens is met die eis.

Er is een verschil rond de legaliteit van de twee blokkade-soorten. Zodra de overheid het blokkeren van de A12 niet langer als strafbaar feit behandelt, is het blokkeren van A12 geen burgerlijke ongehoorzaamheid meer. De A12 zou dan gewoon een verlengstuk van dat vreselijke Malieveld worden. Ik weet dan ook niet of ik wel zo blij ben met pogingen van advocaten om blokkade als ‘gewoon’ een soort demonstratie aan te merken. De angel dreigt er uit gehaald te worden. Ik denk overigens dat de overheid zelf die angel er wel in houdt door niet met zulke pogingen mee te gaan.

Maar als ze morgen spoorblokkades niet langer zouden verbieden, dan verandert dat aan het directe actie-aspect van deze blokkades niets. Wel wordt daarmee het burgerlijke ongehoorzaamheidsaspect van de Kappen met Kolen-acties onderuit gehaald. Je kunt dan niet meer door je te laten arresteren kracht aan de boodschap bij zetten, want arrestaties blijven uit. Maar de directe actie verliest niets van haar relevantie! Blokkeerders houden nog steeds een vervuilend kolentransport tegen, we bezorgen bedrijven vertraagde levering, inkomstenverlies, misschien wel schadeclaims. Ze bereiken zulk effect, of de actie nu is verboden of niet. Precies omdat we zulk effect bereiken, zal de neiging van de staat om zulke blokkades als ‘gewone’, legale demonstraties te behandelen en te faciliteren trouwens wel klein blijven.

Burgerlijke ongehoorzaamheid en directe actie hebben dus een wezenlijk andere verhouding met het staatsgezag. Burgerlijke ongehoorzaamheid is een vorm van communicatie met dat gezag: ‘kom ons tegemoet’, zeggen de actievoerders ermee. Directe actie is nadrukkelijk geen communicatiestrategie richting overheid. Directe actie is het zelf verwezenlijken van onze doelen. De overheid wordt hiermee niet zozeer aangesproken als wel gepasseerd, getrotseerd, genegeerd, buiten spel gezet, irrelevant gemaakt.

Natuurlijk pikt de overheid dat niet zomaar. Directe actie kan vaak rekenen op felle repressie. Maar het uitlokken van die repressie is niet het doel. Krakers zitten doorgaans niet te wachten op ontruiming. Opgepakt en veroordeeld worden is geen deel van het actiedoel, maar hooguit een vervelende consequentie ervan. Het actiedoel is, nogmaals, die woning zelf, om in te wonen of er een weggeefwinkel in te richten, of een plek om samen te komen en er tegenculturele dingen in te organiseren. Wie directe actie aan het voeren is, is niet primair bezig om een punt te maken. In de actie zelf ligt het doel besloten.

Dit maakt directe actie ook geschikt tegen allerlei tegenstanders, niet enkel tegen de overheid. Met kraken raak je slaags met de overheid, maar vooral ook met de particuliere eigendom. Met de politie, maar vooral ook met de eigenaar van het pand. Via die Kappen Met Kolen-spoorblokkades raken we het havenbedrijf dat die transporten mede mogelijk maakt en er aan ‘verdient’, niet zozeer de overheid zelf. Directe actie is een uitdaging aan alle soorten van onderdrukkende instanties, staat, kapitaal, noem maar op. Die uitdaging is voor instanties daarom juist zo gevaarlijk omdat met directe actie die instanties niet worden aangesproken, maar potentieel irrelevant worden gemaakt. Geen enkele instantie vindt dat erg leuk. Anarchisten juist wel.

Burgerlijke ongehoorzaamheid, met haar vertrekpunt in de (staats)burger, is per definitie gericht tegen de overheid. Burgerlijke ongehoorzaamheid tegen Shell op zichzelf is onzin. De wetsovertreding die van burgerlijke actie deel uit maakt, daagt de overheid uit en niet dat bedrijf. Mensen zijn al dan niet burger van Nederland, niet van dat bedrijf. Ook als je daar voor de deur gaat zitten om te blokkeren, is het de politie die je arresteert. Directe actie tegen Shell is helemaal geen onzin. Dat bedrijf is rechtstreeks te raken in haar bedrijfsactiviteiten. Directe actie kan soms zeer harde actie zijn..

Maar veel vormen van directe actie zijn verregaand vreedzaam van karakter zijn, maar daarom niet minder direct. Gratis zelf ingezameld en bereid veganistisch eten uitdelen aan mensen is daarvan een voorbeeld. De logica? Mensen constateren dat er voedsel wordt weggegooid terwijl er mensen honger lijden omdat ze geen maaltijd kunnen betalen. Mensen constateren dat er armoede is die mensen honger doet lijden, terwijl er geld beschikbaar is voor oorlogsvoering. Mensen zien dat er dierenleed wordt veroorzaakt om maar dierlijke producten te kunnen eten. Mensen willen dat er aan die dingen iets gedaan wordt. Dus doen ze het zelf.

Hoe? Je kunt met wat mensen eten gaan inzamelen dat anders zou worden weggegooid. Je kunt daarvan veganistische maaltijden bereiden. Die kun je uitdelen op straat of in een sociaal centrum tegen vrijwillige donatie – voor mensen zonder geld is dat: kosteloos – aanbieden. Je doet dan in de praktijk iets aan voedselverspilling en honger. Door geen dierlijke producten te gebruiken vermijd je het om aan dierenleed bij te dragen. Je doet dit alles zelf, zonder tussenkomst van bestuurders, politici, vertegenwoordigers namens jou. Het is een glashelder voorbeeld van directe actie.

Het is allemaal zo vredelievend als je het maar kunt verzinnen. Tegelijk is het levensgevaarlijk voor de kapitalistische orde. Staat en kapitaal worden overbodig gemaakt, al is het maar op kleine schaal. Als we samen voor maaltijden kunnen zorgen op basis van vrijwillige samenwerking, waar hebben we dan nog overheden en ondernemingen voor nodig?

Wat doet het ertoe?

Allerlei actievormen zijn nuttig en nodig op weg naar een wereld van vrijheid en solidariteit en verbondenheid op basis van gelijkwaardigheid. Waarom directe actie er uitlichten? Wat maakt directe actie zo speciaal? Waarom is directe actie onmisbaar in bevrijdingsstrijd, op een manier waarop andere actievormen dat niet zijn?

De reden ligt in het soort maatschappijverandering dat nodig is om die wereld van vrijheid en solidariteit te bereiken. Zo’n wereld staat haaks op de gevestigde machten, op de autoriteiten in allerlei gedaantes, op de hiërarchische instituties die onze levens domineren en ruïneren. Die machten, de staat met haar gewapende en bureaucratische instellingen, het kapitalistische bedrijfsleven en de hiërarchieën van witte overheersing, patriarchale onderdrukking, dominantie van de natuur en noem maar op, willen we kwijt.

Zolang ze bestaan, willen we dat ze zo min mogelijk kwaad doen en ons zo veel mogelijk ruimte geven om te leven. Daarom willen we dat overheden geen fossiele subsidies verstrekken aan klimaatdestructieve bedrijven, en gaan we desnoods op een A12 zitten. Daarom willen we hogere lonen en betere arbeidsvoorwaarden en staken we daar desnoods voor. Daarom willen we dat mensen zonder eindeloze poortwachterij, psychologische onderzoeken en een gigantische wachttijd, gewoon hun geslacht op hun paspoort snel en eenvoudig kunnen wijzigen. Daarom willen we dat abortus uit het strafrecht verdwijnt zodat het een medische ingreep is waar je recht op kunt doen gelden. Daarom willen we het kraakverbod afgeschaft zien.

Maar ook als abortus uit het strafrecht is, een transgenderwet is aangenomen die eenvoudige wijziging op het paspoort mogelijk maakt, het kraakverbod is afgeschaft, de fossiele subsidies weg zijn en we hogere lonen en betere arbeidsvoorwaarden hebben gewonnen… ook dan werken mensen nog steeds noodgedwongen voor een baas, hebben ze nog steeds met strafrecht en politie te maken, is er nog steeds klimaatvijandige vervuilende kapitalistische activiteit, en hebben mensen met paspoorten nog steeds voorrechten boven mensen zonder dat akelige document. Ook dan leven we nog steeds niet in de solidaire vrijheid die we willen en nodig hebben.

En daar ligt het punt. Stakingen, demonstraties, symbolische en propagandistische activiteiten van zacht tot en met snoeihard, en ook burgerlijke ongehoorzaamheid… ze laten uiteindelijk de gevestigde machten intact. Ze vragen iets van die gevestigde macht, oefenen daartoe druk uit, soms heel efficiënte druk. Ze trainen mensen ook in hun vermogen om samen dingen te bereiken en te organiseren. Ze zijn heel waardevol. Maar de kern van het probleem – die gevestigde machten en autoriteiten, de hiërarchische instituties – en daarmee ook de machtsposities van degenen die onze levens via onderdrukking klein houden en ons via uitbuiting voor eigen gewin misbruiken – … die kern blijft intact. De machthebbers moeten onder druk wat inbinden maar blijven machthebbers. De autoriteiten moeten wat teugels laten vieren, maar blijven de autoriteiten. Het leven gaat door, en dat leven is nog steeds niet vrij.

We hebben dus nog iets meer nodig dan drukmiddelen tegen de gevestigde instituties, autoriteiten en machthebbers. We hebben iets nodig waarmee we ze weg weten te krijgen. Actievormen waarmee de machthebbers als het ware worden overgeslagen, buiten beeld worden gezet, irrelevant worden gemaakt, uitgeschakeld. Waarin we geen eisen meer stellen aan die machthebbers. Waarin we datgene dat we beogen – woningen, het stopzetten van vervuiling, eten voor iedereen, het behoud van een bos… – gewoon zelf samen regelen. Directe actievormen dus. Succesvolle indirecte actie dwingt machthebbers op te terugtocht. Succesvolle directe actie maakt machthebbers op het punt waar op de actie wordt gevoerd, overbodig.

Directe acties wijzen vooruit naar een wereld waarin we zonder machthebbers, zonder overheden en kapitalistisch bedrijfsleven, zonder al die er veelal mee verweven autoritaire en hiërarchische destructieve instellingen kunnen. Directe acties zijn vormen waarin we beginnen zelf een leven in vrijheid, solidariteit en gelijkwaardigheid te realiseren. Dat is precies wat al die andere actievormen niet kunnen, omdat ze blijven uitgaan van het bestaan van machthebbers en bijbehorende gevestigde instituties, die zo’n leven in de weg staan.

Het steeds verder verbreiden van zulke directe acties opent wegen naar zo’n leven, en realiseert zo’n leven deels al in het hier en nu. Met minder dan zo’n leven hoeven we geen genoegen te nemen. Dus is directe actie als spil van een serieuze en alomvattende vrijheidsstrijd onmisbaar.

Peter Storm