Arthur Lehning En Zijn Verzet Tegen De Oorlogskoorts

Bij het begin van de Koude Oorlog kantte de anarchistische historicus Arthur Lehning (1899-2000) zich tegen het standpunt dat Rusland een oorlog op Europa voorbereidde en dat het Westen zich tegen deze dreiging moest verdedigen.

‘Ik ben persoonlijk,’ zo stelt Arthur Lehning, ‘een tegenstander van de staatscommunistische dictatuur zoals deze zich in Rusland  manifesteerde sedert Kroonstad, dat wil zeggen sinds 1921, toen zich de breuk voltrok tussen het Russische proletariaat en de Russische staat, tussen Revolutie en Communistische Dictatuur, het ogenblik ook waarop de internationale communistische beweging, de zogenaamde Derde Internationale op sleeptouw werd genomen door Moskou, hetgeen sindsdien zo is gebleven.’

Johny Lenaerts was benieuwd naar wat Arthur Lehning nog meer over de oorlogskoorts in die tijd te zeggen had en las een aantal teksten in de bundel De draad van Ariadne. Essays en commentaren, van Lehning*. Hier onder de door Lenaerts samengevatte opinie. [ThH]

Tegen oorlogskoorts

Wil Rusland oorlog? Arthur Lehning in 1950: ‘Het antwoord moet ontkennend luiden.’ De geschiedenis zou hem gelijk geven: in de loop van heel haar bestaan heeft de Sovjetunie geen oorlog tegen Europa ontketend. 

In die tijd werd er beweerd dat het redden van de vrede alleen mogelijk zou zijn als de zogenaaamde vredelievende landen over een zo overweldigende militaire macht beschikken, dat het niet langer in de hoofden van de Russische leiders kan opkomen gebruik te maken van geweld.

‘Dit pleidooi voor ”vrede door kracht” is een pleidooi voor de oorlog,’ meent Arthur Lehning. ‘Het is een pleidooi niet voor de verdediging van het Westen, maar voor mobilisatie van de gehele niet-communistische wereld tot vernietiging van het Sovjet-regiem.’

Hij vervolgt: ‘De voorstelling alsof Europa in het huidig wereldconflict te kiezen heeft tussen vrijheid en slavernij, tussen een democratische en een totalitaire wereld (bedoeld wordt het totalitaire  communisme en niet het totalitaire fascisme!) is dan ook een drogreden en een naïeve en vooral gevaarlijke simplificatie. […] Indien de bestrijding van het totalitaire communisme slechts mogelijk is door middel van een derde wereldoorlog… dan zou er geen toekomst meer zijn voor de vrijheid en de democratie die verdedigd moet worden in dit werelddeel.’

In een aanvullend artikel uit 1953 verzet Arthur Lehning zich tegen de voorstelling dat, aan de ene kant, Amerika het bolwerk van de vrede, de beschaving, de vrijheid zou zijn, en, aan de andere kant, Rusland de permanente agressor, de georganiseerde barbaarsheid. 

‘De werkelijkheid is natuurlijk anders,’ zo stelt de historicus. ‘In de eerste plaats behoeft men geen pacifist of antimilitarist te zijn om verontrust te zijn over de gevolgen van de moderne oorlogstechniek, die zoal niet, gelijk Einstein meent, het einde zou kunnen betekenen van alle menselijk leven op aarde, dan toch het einde van  een gedeelte van de menselijke soort en, wat West-Europa betreft, het einde van de westerse beschaving. “Liever dood dan slaaf” moge heel heroïsch klinken, voor ons is de strijd tegen het totalitaire communisme en het gevaar van een derde wereldoorlog een en ondeelbaar. Wanneer men constateert, dat het opmerkelijkste resultaat van de Tweede Wereldoorlog is geweest, dat de wereldpolitieke tegenstellingen zich in twee staten, respectievelijk statenblokken, hebben gepolariseerd en  dat Europa in deze geen beslissende rol meer speelt. Dit betekent tevens het constateren van het feit dat het zwaartepunt van de wereldpolitiek naar buiten Europa is verplaatst. Het is niet alleen de imperialistische tegenstelling van Rusland en Amerika, maar vooral ook mede ten gevolge van  de Tweede Wereldoorlog, de liquidatie van het kolonialisme en het imperialisme, en het opkomende revolutionaire nationalisme in Azië en Afrika, die een essentiële factor zijn en de wereldpolitiek mede meer en meer bepalen.’

Arthur Lehning schrijft dit op een moment waarop de Russische regering een vredesoffensief is begonnen en er gesproken wordt over ontspanning (détente). 

‘Men zou een optimist moeten zijn, ‘ zo waarschuwt Arthur Lehning, ‘om te geloven dat het tijdperk van de eeuwige vrede is aangebroken. De tegenstellingen, de conflicten en de gevaren zullen blijven. Eén ding is echter zeker: indien deze Russische toenaderingen tot een détente zouden leiden is er veel gewonnen. Ook zonder het vooruitzicht van een Derde Wereldoorlog voor de deur blijft de wereld verre van vrolijk, maar zolang er leven is, is er hoop. Een détente zou betekenen, dat althans de bewapeningswedloop, die geen ander resultaat zou kunnen hebben dan de onmetelijke ramp van een derde wereld- en atoomoorlog, zou worden stopgezet. […] Ook de anti-communistische hysterie zou wellicht luwen en wanneer het rookgordijn wat is opgetrokken, zou beter blijken wat onder de “vrijheid” in het Westen zou moeten worden verstaan. Als de bewapening niet meer op het eerste plan staat, zal blijken hoe het met de economische orde in het Westen is gesteld. […] Dan zal blijken of de liefde voor de  vrijheid en de wens het agressieve communisme te bestrijden ook zo ver gaat, dat men bereid is tot de liquidatie van het kolonialisme.’

Nu er een nieuwe Koude Oorlog in de maak is, doen we er misschien goed aan om, in het spoor van Arthur Lehning, elke machtsblokkenpolitiek af te wijzen.

Johny Lenaerts

* Arthur Lehning, ‘De draad van Ariadne. Essays en commentaren’, Amsterdam: Polak & Van Gennep, 1966.