Directe Democratie – Federaal Leven:  De Grote Federatie

De Franse libertaire jurist Pierre Bance heeft een omvangrijk boek geschreven onder de titel La grande fédération, Démocratie directe et vie fédérale (De grote federatie, directe democratie en federaal leven). De gedachte van ‘een grote federatie’ is al bij Michael Bakoenin (1814-1876) te vinden. Probleem: hoe bereik je instelling ervan? Het antwoord op die vraag houdt Bance bezig. En hij is er van overtuigd dat het veranderen van de wereld mogelijk is, maar daarop moet je je wel voorbereiden. En ook dat facet heeft hem gedreven tot het schrijven van zijn boek. Hieronder een bespreking ervan. [ThH]

Pierre Bance (1948) houdt zich al decennia lang bezig, op allerlei manieren, met het soort kwesties als hierboven aangeduid. Hij was docent-onderzoeker arbeidsrecht en later uitgever en activist in de Franse vakbeweging (CNT), en is actief in de anarchistische en syndicalistische beweging. De laatste jaren heeft hij vooral zijn aandacht gericht op de organisatie van samenlevingen zoals die zich voltrekken in Rojava (Koerdisch Syrië; in het Nederlands, zie Online en Online) en Chiapas (Mexico; eveneens in het Nederlands, zie Online). Dat komt ook tot uitdrukking in zijn boek. Daarbij is het onderwerp ervan niet de zoveelste verzameling van beschrijvingen van alternatieve vormen van samenlevingen. Het gaat hem om de institutionele voorstellen, die in de loop van de tijd – ongeveer vanaf de Commune van Parijs (1871) – zijn gedaan. Die worden door hem geëvalueerd en bediscussieerd.

Dit overziende acht ik de impact van één citaat in zijn boek van groot belang: “Een beweging die lijdt aan een ernstig gebrek van historisch besef, schreef Guy Debord, ‘kan niet langer strategisch geleid worden’” (p. 101). Het historisch besef is onder meer voor het volgende van belang. De geschiedenis heeft geleerd  dat mensen met veel enthousiasme de sociale strijd aangaan. Regelmatig is op te merken dat dit een gewonnen positie opleverde. Toch konden reactionaire krachten toeslaan en de gewonnen positie keren… Je hebt je ook op  dat soort zaken voor te bereiden vindt Pierre Bance. Dat vraagt bewustzijn ervan.

Opzet van het boek

Bance heeft zijn boek in vier delen opgebouwd. Die delen houden tred met een viertal door hem geformuleerde stellingen – waarop ik terug kom. Het eerste deel is getiteld ‘Van gisteren tot vandaag’. Het behandelt bijvoorbeeld wat aan institutionele vormen te vinden is in het kader van directe democratie en waar er sprake zou kunnen zijn van het vinden van hypotheses van federalisme zonder staat.

De titel van het tweede deel luidt ‘De dialectiek van convergentie tot sociaal contract’. Om dit na te gaan analyseert Bance allerlei constructies aangedragen door verschillende relevante bewegingen. Het derde deel, met als titel ‘De instituties van de Grote Federatie’, loopt niet alleen uit op het einde van de staat, maar ook op het einde van het Kapitaal. Het eerste vanwege het autonome bestuur en het tweede door middel van het doorgevoerde (arbeiders)zelfbestuur. Dit alles wordt minutieus in kaart gebracht.

Dat laatste geldt ook voor het vierde deel met als titel ‘Het federale leven’. Het juridificeert – voor zover nuttig en handig – het gemeenschappelijke leven. Bance is te goed ingevoerd in de anarchistische beweging om niet te beseffen dat men daarvan in die beweging gek zal opkijken. Maar het zou onverstandig zijn – wat ik met hem eens ben – om aan deze basis zaken voorbij te gaan, want nu is er tijd voor om daarover na te denken. Dat is in feite zijn boodschap: de nieuwe wereld moet ruim vóór de Revolutie voorbereid worden.

Stellingen

Het is nu gewenst om terug te gaan naar het inleidende hoofdstuk dat als motto kent ‘Veranderen van de wereld is mogelijk, maar bereid je erop voor’. Daar vinden we ook de vier stellingen, besproken door Bance. Hij probeert ermee de klokken gelijk te zetten bij mensen die aan het veranderen van de wereld denken in fundamentele zin. Hij is ervan overtuigd dat het nodig is je bewust te zijn, dat de staat in ons hoofd zit en het kapitaal aan de bevelsknoppen. We krijgen daarbij vanuit het heersende systeem ingegoten dat het etatisme onverwoestbaar is, dat de staat nuttig en legitiem is. Waar we mee moeten beginnen is dit geloof, deze nuttigheid en legitimiteit, in ons hoofd, te deconstrueren. In zijn introductie-voorstel geeft hij daarvoor de overwegingen. Daarna gaat hij over tot de bespreking van de vier stellingen om de overgang naar een andere vorm, de federale, van samenleving te ‘denken’.

Goed is het daarbij voor ogen te houden, zo schrijft hij, dat de geschiedenis van revoluties aantoont dat de hoop op vrijheid, gelijkheid en autonomie steeds weer als hindernissen door de staat uit de weggeruimd worden (p. 30). Staat en Kapitaal vormen daarbij een symbiotisch koppel (p. 15). De vier stellingen luiden aldus:

1 Geloven dat de Staat kan vermijden een overheerser te zijn, is als geloven dat het Kapitaal kan vermijden een profiteur te zijn.

2 Zonder een beweging van mensen die zich identificeren met (a) directe democratie, (b) de commune en (c) het federalisme, is een andere toekomst onmogelijk.

3 Als je niet nagedacht hebt over de instituties van de toekomstige maatschappij, zal de communalistische revolutie gedoemd zijn te mislukken.

4 Als je de rechten en vrijheid van de toekomstige maatschappij niet hebt omschreven, dan zal de emancipatorischerevolutie gedoemd zijn te mislukken.

In elk van de vier delen van het boek wordt telkens een van de stellingen als uitgangspunt genomen. Ze leveren daarmee handvatten voor de discussie binnen de ‘Beweging Grote Federatie’ en daarbuiten. Want voor Pierre Bance is het vanzelfsprekend: ‘Niets is beslist. Alles staat ter discussie’ (p. 39).

Niets is beslist. Alles staat ter discussie

Pierre Bance is uitgegaan van de constatering, dat steeds opnieuw, in heel de wereld, mensen het juk van staat en kapitaal van zich af willen schudden. Daarbij ontwikkel(d)en deze groepen mensen een veelvoud van ideeën, politieke, sociale, economische, ecologische, culturele en feministische alternatieven. Veelal centreert zich dat op het niveau van lokale entiteiten zoals commune, gemeente, wijk en bovendien is de organisatievorm die van directe democratie. Bance merkt meer dan eens het ontbreken op van een federale structuur. Over het algemeen is er volgens hem een gebrek aan inzicht, hoe de transitie de richting te laten opgaan in die van een andere toekomst. Het duurt dan gemeenlijk niet lang of de staat neemt het initiatief over: voor zover het uitkomt (verkiezingen) of overgaan tot onderdrukken (repressie). De kwestie is dus hoe houd je het initiatief in eigen hand? Het boek van Bance geeft door zijn opzet de ‘route’ aan hoe de vraagstukken door te nemen om de overname van het revolutionaire initiatief te voorkomen.

Het is vanzelfsprekend dat er voorafgaand een bewustwording moet plaatsvinden van die vraagstukken. Die tollen als het ware rond in de vier stellingen. Als je bijvoorbeeld denkt dat het te vermijden is dat de staat een onderdrukker zal zijn, dan heb je al verloren. Statelijkheid is per definitie ook repressief. Er zit altijd het element in dat ik noem ‘het mogen verschijnen in de vorm van eenzijdige gezagsbinding’ of in gewoon Nederlands: ‘Je doet wat ik je zeg’. Mensen zullen zich in de bewustwording hebben te bevrijden van het idee dat de staat nuttig en legitiem is…

De vier delen van het boek, uitgaande van de bespreking van de stellingen, leveren vervolgens overwegingen en praktische informatie, om de bewustwording te ‘verstevigen’ (zoals het begrijpen van allerlei samenhangen). Met het oog op dit alles zie ik in het boek van Bance het nut van een ‘leesboek’ ten behoeve van een cursus ‘Voorbereiding van de sociale revolutie’. Het is dus niet de revolutie zelf, want daarover is niets te zeggen. Maar als ze eens of ooit uitbreekt, is het goed om op een aantal vlakken voorbereid te zijn. Niets ligt vast, alles staat ter discussie!

Ik onderken het probleem voor de Nederlandse lezer of lezeres, die Frans zal moeten kunnen lezen. In dat geval ben ik zo vrij te wijzen op het verschenen zijn van de brochure Anarchistisch recht.* Daarin is opgenomen een in het Nederlands vertaald uitgebreid artikel van Pierre Bance getiteld ‘De kwestie van het recht in anarchie’. Dit gaat voor een groot gedeelte over hetgeen hij in het vierde deel van zijn boek behandelt over rechten en vrijheden. Voor de brochure, zie hieronder.

Thom Holterman

Bance, Pierre, La grande fédération, Démocratie directe et vie fédérale, Éditions Noirs et Rouge, Paris, 2025, 567 blz., prijs 24 euro.

*  De brochure Anarchistisch recht (2025), door Thom Holterman en anderen, is tot stand gekomen in samenwerking met de internationale libertaire boekwinkel Het Fort van Sjakoo, Amsterdam. Ze is aldaar te bestellen. Voor meer informatie, zie de site van het Fort, Online. [ThH]