Populisme? Hoezo, populisme?

Wat marxisten en anarchisten, ieder op verschillende manieren en vaak maar zeer gedeeltelijk, loslieten was het eenduidige beeld van het goede volk aan de een kant, en de boze elite aan de andere kant. Ze hanteerden ze veel scherpere analyses van de maatschappij waarin op zijn minst boeren en arbeiders niet allemaal op een grote hoop werden gegooid, en waarin oog was voor kapitalisten, grootgrondbezitters, staatsfunctionarissen die uit klasse- en staatsbelang opereerden, niet zomaar uit een soort ingebouwde of zelfs aangeboren elitaire slechtheid. Ook het inzicht dat er binnen het goede volk onderdrukkingspatronen waren – in het patriarchale gezin, om maar eens te noemen – groeide. Precies het simplistische wereldbeeld van Volk versus Elite dat populistische bewegingen kenmerkte, lieten ze achter zich. Daarmee trokken ze ook meer dan tevoren ene lijn tegen een dubieuze neiging die je vooral bij het Amerikaanse populisme al snel zag, een neiging om “volk” etnisch te duiden. The People was bij te veel populisten al snel opvallend wit en nationaal gedacht. En de elite werd al gauw als vreemd element in de zuivere natie opgevat. Van daar naar complotten van Joodse financiers was geen heel grote stap. Wat er zo populistisch leek aan de vroege populisten was nu precies niet de linksheid, maar juist ook zaken waarin al vooruitgelopen werd naar het latere fascisme. Het vroege populisme als geheel was niet fascistisch. Maar het was evenmin consistent links. Het is verkeerd om zelfs deze populisten van de negentiende eeuw als een soort oervorm van links te zien waarop we terug zouden kunnen grijpen. Linkse gedachten werde scherper omdat en naarmate ze loskwamen van hun populistische achtergronden en het bijbehorende simplisme. De breuk van latere linkse ideologieën met hun populistische wortels was trouwens bepaald niet compleet. Precies dat maakt het nog problematischer om links-populisme als iets positiefs neer te zetten. Tot nu toe hebben we in de populistische benadering vooral het goede Volk gezien tegenover de slechte Elite. Die tweedeling kun je – zolang de hierboven aangeduide etnische invulling vermeden wordt – nog zien als een wat ruwe, rudimentaire klassenanalyse die later dus verfijnd en nader aangescherpt werd. Maar populisme gaat niet alleen over volk versus elite. Er is geen tweedeling, er is een driedeling. Er is in een populistische werkwijze eigenlijk altijd een Onzichtbare Derde in (maar tegelijk veelal buiten!) beeld: de populist zelf! Die populist, de leider of team van leiders – niet het door populisten immer veelgeprezen Volk – is altijd het actieve element in de populistische benadering. Het Volk is het godsbeeld, maar de populist is de hogepriester in het ritueel. Zodra de mensen uit wie dat heilig verklaarde Volk voor eigen rekening en op eigen initiatief beginnen op te treden, krimpt de ruimte voor populistische hogepriesters terstond ineen. Populisme veronderstelt dus nadrukkelijk aanvoerders die buiten en boven het Volk staan – een tegen-elite, als het ware.

Peter Storm in Populisme? Hoezo, populisme? (Peterstormt.nl)

Berichtnavigatie