Generatie Z en de geest van het verzet van de Keniaanse Mau Mau

Op dinsdag 25 juni 2024 was Kenia getuige van de grootste straatdemonstraties in de geschiedenis van het land. Honderdduizenden jonge mensen, voornamelijk van generatie Z (geboren in de periode 1997-2012, dus in 2024 tussen de twaalf en zevenentwintig jaar oud), maar ook een aanzienlijk aantal millennials (geboren tussen 1980 en 1996, dus in 2024 tussen de achtentwintig en vierenveertig jaar oud) gingen in vierendertig van de zevenenveertig districten van Kenia in steden en dorpen de straat op. Van Kisumu tot Kirinyaga, van Mombasa tot Marsabit en van Nakuru tot Nairobi betoogden talloze jonge Kenianen, die al wekenlang via sociale media met elkaar contact hadden gehad, om zich te verzetten tegen de begrotingswet 2024–2025.

Het omstreden wetsvoorstel werd die dag voor de derde en laatste keer behandeld in het parlement. Hoewel de parlementsleden toch vóór het wetsvoorstel stemden, zwichtte de president voor de druk van de bevolking en besloot hij het wetsvoorstel niet te ondertekenen. Sindsdien hebben veel van dezelfde demonstranten deelgenomen aan protestmarsen rond allerlei verschillende kwesties, waaronder het hoge aantal vrouwenmoorden, politieke moorden door politie en leger, ontvoeringen van critici van de regering, politiegeweld tegen journalisten en de trage aanstelling van nieuwe artsen en andere gezondheidswerkers.

In de afgelopen twaalf maanden hebben journalisten, activisten en politici die sympathiseren met de nieuwe Gen Z-beweging deze vergeleken met de Mau Mau, die in de jaren vijftig streed voor de onafhankelijkheid van Kenia van Groot-Brittannië. Bovendien hebben Gen Z-demonstranten zelf hun belangstelling voor deze guerrilla-organisatie getoond door zich te verzamelen bij het standbeeld van Mau Mau-leider veldmaarschalk Dedan Kimathi in het centrum van Nairobi. Nu de Gen Z-beweging haar eerste verjaardag viert, wordt het tijd eens stil te staan bij de overeenkomsten en verschillen tussen de twee bewegingen. En om ons af te vragen wat de Gen Z-activisten van vandaag kunnen leren van de Mau Mau zo’n zeventig jaar geleden.

Meer over de Keniaanse opstand
1. Keniaanse Generatie-Z in opstand
2. Kenia’s Derde Bevrijdingsbeweging
3. De toetsenbordstrijders zijn aan de winnende hand
4. Hoe het IMF-beleid Kenia vernietigt

Ontstaan

De Mau Mau-beweging ontstond eind jaren veertig onder Kikuyu-landarbeiders op boerderijen van Europese kolonisten in de West-Keniaanse provincie Bonde la Ufa. Ze waren kwaad over de nieuwe arbeidscontracten die de kolonisten na de Tweede Wereldoorlog hadden ingevoerd. Deze beperkten de hoeveelheid grond die de landarbeiders mochten gebruiken voor hun eigen akkerbouw en veeteelt om zo hun karige loon wat aan te vullen. De landarbeiders die weigerden om de nieuwe contracten te ondertekenen werden weggejaagd. Zij moesten in de overvolle provincie Kati gaan wonen, waar de bevolkingsdichtheid het hoogste was van de hele kolonie.

Veel landarbeiders sloten zich aan bij de Mau Mau door een eed af te leggen en wat lidmaatschapsgeld te betalen, tekenden het nieuwe contract niet en vertrokken. Overal waar ze kwamen vertelden ze over de Mau Mau. Zo breidde deze beweging tussen 1948 en 1952 haar invloed uit in de provincie Kati en onder de baanloze inwoners van hoofdstad Nairobi. Voor de arme mensen betekende het georganiseerde geweld de laatste hoop op een betere toekomst. De Mau Mau vocht vervolgens tegen de troepen van de regering in een langdurige guerrillaoorlog, die uiteindelijk in december 1963 leidde tot de onafhankelijkheid van Kenia.

Overeenkomsten

Er zijn twee opvallende overeenkomsten tussen de Generatie Z en de Mau Mau. Ten eerste was de Mau Mau, net als Gen Z nu, een uiterst jeugdige beweging. Toen de koloniale autoriteiten in Kenia in oktober 1952 de noodtoestand afkondigden, waren de meeste Mau Mau-leden tussen de twintig en dertig jaar oud. Van de hoogste militaire leiders was bijvoorbeeld veldmaarschalk Dedan Kimathi slechts tweeëndertig jaar, net als generaal Kago, generaal China was dertig, generaal Kassam achtentwintig, generaal Karari Njama zesentwintig en generaal Kimbo vierentwintig. Hetzelfde gold voor Mau Mau-leden die zelf geen guerrillastrijders waren. Aan het begin van de noodtoestand was verbindingsman Josiah Mwangi Kariuki drieëntwintig jaar oud en activiste Wambui Waiyaki Otieno, die informatie verzamelde voor de Mau Mau, nog pas een meisje van zestien.

Ten tweede was de Mau Mau, net als de huidige Gen Z-beweging, sterk gedecentraliseerd. Hoewel er officieel een centraal commando bestond, bekend als Muhimu, dat gevestigd was in Kiburi House in het centrum van Nairobi, konden de Mau Mau-guerrillastrijders in de bossen van Kirinyaga en de Nyandarua bergketen (beide in Centraal-Kenia) volledig zelf beslissen over hun acties. En hoewel Dedan Kimathi en generaal China officieel de leiders waren, opereerden de verschillende guerrillagroepen tamelijk zelfstandig. Acties zoals het vermoorden van een regeringsleider in Murang’a, het plunderen van een Aziatische winkel in Nakuru of het in brand steken van de graanschuren van een Europese boer in Nanyuki (alle drie in Centraal-Kenia) bedachten de lokale guerrillagroepen zelf. Ze besloten zelf wie ze wanneer zouden aanvallen, en hoe ze dat zouden doen.

Zowel de jeugdigheid als het gedecentraliseerde karakter van de Gen Z-beweging waren in de talrijke protesten van de afgelopen twaalf maanden duidelijk te zien. De meeste demonstranten waren tussen de twintig en dertig jaar oud, en ook veel tieners hadden zich bij de demonstraties aangesloten. Lokale groepen hebben landelijke protesten georganiseerd, hoewel de keuze van de protestdata landelijk afgesproken werd en de flyers die opriepen tot de demonstraties landelijk verspreid zijn. De demonstranten zelf spreken van een leiderloze beweging, en in de praktijk hebben lokale groepen tal van acties georganiseerd via sociale media.

Deze decentralisatie kwam duidelijk naar voren tijdens de historische protesten van 25 juni 2024. Er is nog geen officieel onderzoek gedaan naar de gebeurtenissen van die dag, maar toch kunnen we wel voorzichtig enkele conclusies trekken. Toen de demonstranten ‘s middags rond half drie vernamen dat het parlement de begrotingswet ondanks hun krachtige verzet had aangenomen, ging er een golf van verontwaardiging door het land en brak er op tal van plaatsen spontaan geweld uit. Tot dan toe waren de protesten grotendeels vreedzaam verlopen in een carnavaleske sfeer van demonstreren, leuzen roepen en zingen. Maar binnen twintig minuten nadat het parlement de wet had aangenomen, braken actievoerders in het centrum van Nairobi door het politiekordon heen en omsingelden ze het parlementsgebouw.

Om drie uur overweldigden duizenden demonstranten de politie en bestormden het parlement, waar ze ramen ingooiden en een deel van het gebouw in brand staken. Tussen drie en zeven uur pleegden demonstranten soortgelijke vernielingen in het hele land, waarbij ze zich richtten op gebouwen van de nationale en provinciale overheid, kantoren van de regeringspartijen en de huizen en bedrijven van parlementsleden die de wet hadden aangenomen. Deze spontane gewelddadigheden vonden plaats in een hele serie provincies, waarbij lokale activisten ter plekke bedachten hoe hun woede te uiten.

Verschillen

Toch moeten we de overeenkomsten tussen de Mau Mau en de Gen Z-beweging niet overdrijven, want er zijn ook belangrijke verschillen. Om te beginnen werd de Mau Mau gedomineerd door Kikuyu-, Embu- en Meru-gemeenschappen in centraal Kenia, terwijl de Gen Z-beweging jonge Kenianen uit alle hoeken van het land samenbrengt. Bovendien vormden vrouwelijke guerrillastrijders slechts ongeveer vijf procent van de Mau Mau, waarbij de meesten van hen huishoudelijke taken hadden en seksuele diensten verleenden. In de Gen Z-beweging daarentegen spelen duizenden jonge vrouwen een actieve en leidende rol, zowel in de online mobilisatie als bij de straatprotesten.

Verder bestond de Mau Mau voornamelijk uit de armsten in de samenleving, terwijl de Gen Z-beweging een brede coalitie is, waar ook middenklassers en allerlei maatschappelijke organisaties deel van uitmaken. Kortom, de Gen Z-beweging is een nieuwe, breed gedragen beweging, zoals we die niet eerder tegen zijn gekomen in de Keniaanse geschiedenis. Bij elke vergelijking van Gen Z met de Mau Mau moeten we daarom letten op zowel de historische overeenkomsten als de verschillen.

Het georganiseerde geweld van de Mau Mau begon in 1952. De jaren daarvoor legde ze vast geheime voorraden wapens en munitie aan, maar stak zij vooral veel energie in het uitbouwen van de beweging door middel van massale eedafleggingen. Niemand kon zich bij de Mau Mau aansluiten zonder de geheime, heilige eed afgelegd te hebben, die de Britse overweldiging van Kenia veroordeelde en iedereen opriep om gezamenlijk de gestolen landbouwgebieden terug te veroveren. De eedafleggingsceremonie bestond uit twee delen: het rituele gedeelte, waarin de deelnemers een gelofte aflegden om zich voor de beweging in te zetten en een toespraak, waarin degenen die de eed afnamen de nieuwe leden uitvoerig informeerden over de doelstellingen van de Mau Mau-strijd en de politieke en sociaal-economische geschiedenis van Kenia onder het Britse kolonialisme.

Lessen

Bij die ceremonies waren altijd degenen van de gemeenschap die al lid waren aanwezig. Zodoende maakten Mau Mau-leden talloze eedafleggingen mee, waar ze telkens opnieuw de doelstellingen en geschiedenis van hun strijd te horen kregen. Omdat de overgrote meerderheid van de Mau Mau-leden niet of nauwelijks kon lezen en schrijven, was de politieke opvoeding via de massale eedafleggingen uitermate belangrijk voor de uitbreiding van de beweging. Dat bleek wel uit de overweldigende morele en materiële steun die de guerrillastrijders van de Mau Mau kregen van de bevolking, toen de gevechten eenmaal begonnen waren.

Een van de belangrijkste lessen, die de huidige Gen Z-activisten van de Mau Mau kunnen leren, is het opzetten van een degelijk georganiseerde beweging en het geven van politieke scholing aan jongeren. In de afgelopen twaalf maanden hebben Gen Z-activisten laten zien dat ze prima in staat zijn duizenden jonge Kenianen via sociale media de straat op te krijgen om te protesteren. De demonstraties zijn voor deze jongeren een belangrijk middel om gezamenlijk hun opgekropte woede te uiten, ervoor te zorgen dat de bevolking en de politici hun stem horen, en om met elkaar te rouwen over alle slachtoffers van het politiegeweld. Zo’n periode van mobilisatie tot aan de daadwerkelijke demonstraties duurt meestal ongeveer een week, waarna de energie weg begint te ebben. Iedereen keert dan terug naar zijn of haar dagelijkse bezigheden, hoewel de gesprekken online verder gaan. Na enkele weken of maanden begint dan weer de volgende ronde van protesten.

Maar stel je nu eens voor dat activisten de rustige periodes na elke protestcyclus zouden benutten om de Gen Z-beweging verder op te bouwen, verder uit te breiden. Dat de leden van de Gen Z-beweging zelf hun actie-onderwerp zouden gaan bepalen, in plaats van alleen maar te reageren op weer een politie-moord of de zoveelste ontvoering van een criticus van de regering. Dat de WhatsApp-groepen, die zo effectief zijn geweest in het mobiliseren van demonstranten, studiegroepen gingen organiseren en wekelijks achtergrondartikelen zouden verspreiden om gezamenlijk te bespreken? Dat er video conferenties kwamen waar activisten van vroegere campagnes over hun ervaringen, methodes, successen en mislukkingen zouden vertellen. De mogelijkheden zijn eindeloos, maar waar het om gaat is dat de methoden van Gen Z om massale demonstraties te organiseren ook geschikt zijn voor politiek onderwijs aan jongeren, en voor debat over een eigen politieke agenda. Om te voorkomen dat de huidige politieke elites de beweging inpalmen.

Regionale verschillen

De noodzaak voor de Gen Z-beweging om aan politiek onderricht te gaan doen bleek duidelijk tijdens de Nane Nane-protesten op 8 augustus 2024 (“nane” is het Swahili woord voor “acht”). Wat activisten aankondigden als de “moeder aller protesten”, om president Ruto tot aftreden te dwingen, liep uit op een mislukking, omdat alleen jongeren in Nairobi de straat op gingen. Hun leeftijdgenoten in de regio’s Nyanza en Magharibi (beide in West-Kenia), en Pwani (Zuidoost-Kenia) demonstreerden niet mee.

Of het nu opzet was of toeval, 8 augustus was de dag waarop president Ruto zijn nieuwe kabinet beëdigde, waarin vier vooraanstaande oppositieleden uit de genoemde regio’s zaten. In een interview over het falen van Nane Nane verklaarden Gen Z-activisten uit Lamu en Mombasa (beide steden in Zuidoost-Kenia) dat de opname van voormalig gouverneur Hassan Joho van Mombasa in het nieuwe kabinet hen het gevoel had gegeven nu “onderdeel te zijn van de regering van president Ruto”. Hoewel deze uitspraak misschien naïef lijkt voor Gen Z-activisten in Nairobi, komt die voort uit de jarenlange achterstelling van de meer afgelegen gebieden.

De slogan van de Gen Z-beweging dat zij openstaat voor alle bevolkingsgroepen is ongetwijfeld oprecht bedoeld, maar de harde realiteit van de afgelopen zestig jaar onafhankelijkheid is dat slechts een paar bevolkingsgroepen de dienst uitmaken en dat andere weinig in de melk te brokken hebben. In politieke cursussen en discussies zouden leden van de Gen Z-beweging veel van elkaar kunnen leren over de geschiedenis en de strijd van de verschillende Keniaanse regio’s. Van de Luo-jongeren in Kisumu over hun jarenlange strijd tegen politiegeweld onder de slogan “Luo Lives Matter”, van de Somalische jongeren in Garissa, Mandera en Wajir over hoe het is om je als een vreemdeling in je eigen land te voelen, en van de Nubiërs van Kibera die door een hele serie hoepels moeten springen om gewoon een identiteitskaart te krijgen. Deze kennis zou dan kunnen leiden tot meer begrip van de verschillen in Kenia en zo kunnen helpen een beweging op te bouwen waarin jongeren uit alle regio’s zich thuis zouden kunnen voelen om dan des te beter gezamenlijk op te kunnen trekken.

De memoires van Mau Mau-oorlogsveteranen benadrukken allemaal het belang van de eed voor de organisatie van hun beweging. In zijn boek “The Swords of Kirinyaga – the fight for land and freedom” bijvoorbeeld schrijft Kahinga Wachanga: “Hoewel Kimathi, Mathenge en Kaniu onze ‘grote leiders’ in het oerwoud waren, had je ook andere leiders in de beweging, die zich niet in het bos bevonden. Zij verzetten zich op hun eigen manier tegen de regering. Er waren leiders in de gevangenis, in gevangenkampen, in de reservaten en in de steden. Geen enkele leider kon alle leden bereiken. We hadden dus geen algemene leider of commandant, behalve dan de eed. De eed was onze leider.”

Als de Gen Z-beweging in de voetsporen van Mau Mau wil treden, dan moet ze het langzame, moeilijke, maar essentiële werk op zich nemen om een goed georganiseerde beweging op te bouwen en het politieke onderwijs onder jongeren aan te pakken.

Muoki Mbunga

Het oorspronkelijke artikel “Gen Z and the spirit of Mau Mau” verscheen eind juli in Africa Is a Country. Vertaling en bewerking: Jan Paul Smit.