Toekomstbeeld: vrije arbeid voorbij het kapitalisme

Afgelopen weekend schreef ik over mijn weerzin in kapitalistisch werk. Velen vroegen of er een alternatief is. Daarom heb ik (in mijn vrije tijd) dit artikel geschreven; om wat hoop te scheppen.

In een wereld zonder kapitalisme is arbeid vrijwillig. Mensen kunnen kiezen om wel of niet te werken, en als ze werken kunnen ze zelf kiezen wat voor werk ze doen. Werk is geen verplichting om te overleven: iedereen heeft toegang tot woonruimte, voeding, zorg en onderwijs.

Ik vind het een fijn gedachtenexperiment, en ik vraag de lezer zich hetzelfde af te vragen: wat zou ik doen als ik niet zou hoeven werken? Ik fantaseer zelf vaak over het leren van werktuigbouwkunde, of het werken in regeneratieve landbouw.

Dit noemen we een “vrije omgang van producenten“. In plaats van werken voor geld of om te overleven, werken mensen voor zelfgekozen doelen. Ze vervullen hun passie, doen iets met hun eigen interesse, of doen iets waar ze hun naasten een plezier mee doen.

Zouden mensen nog wel willen werken als ze niet betaald worden? Natuurlijk wel. Sterker nog, er zijn nu al mensen die vrijwillig tijd vrijmaken om onbetaald vrijwilligerswerk te doen. Zo zijn er honderdduizenden intensieve mantelzorgers in Nederland.

Dit is opzienbarend, aangezien de huidige samenleving dit heel moeilijk maakt. Je gebruikt immers tijd waarin je ook geld zou kunnen verdienen om onbetaald te werken. Er zijn zelfs mensen die betalen om op werkvakantie te mogen.

Veel reacties onder mijn eerdere draadje waren van mensen die trots waren op hoe hard ze werkten, en daar een soort morele superioriteit bij voelde. Het lijkt me dat die mensen het werk ook gratis zouden doen, als ze in hun basisbehoeften waren voorzien.

Maar eigenlijk moeten we de bewijslast omdraaien. Kapitalisme is een systeem waarin werk wordt afgedwongen, doordat woonruimte en voedsel je wordt onthouden. Pas als je werkt, mag je eten en wonen. Dat is een systeem van gijzeling. Bewijs maar eens dat dat nodig is!

Mensen stellen zich voor dat, als men niet verplicht is arbeid uit te voeren, dat iedere dag dan vakantie zou zijn. Maar dat is geen goede vergelijking. In kapitalisme zijn mensen overwerkt en is vrije tijd een schaars goed. Natuurlijk doen we dan weinig in onze vrije dagen.

Echter, praat met mensen die met pensioen gaan, of mensen die arbeidsongeschikt zijn geraakt, of mensen die voldoende geld hebben om niet te hoeven werken. Op een gegeven moment gaan ze toch íets doen, als ze niet al werken door op (klein)kinderen te passen of in het huishouden.

Hoe zorgen we voor al dat gratis eten en onderdak? Dat wordt geproduceerd door mensen. Niet voor het geld, maar voor de voldoening, omdat ze weten dat de mensheid ermee geholpen is, en omdat ze het leuk vinden om iets te bouwen, om voedsel te verbouwen, of mensen te verzorgen.

Als we ook zonder geld gemotiveerd zouden zijn, waarom heeft kapitalisme dan geld nodig? Dat heeft niets te maken met een motivatie om te werken, maar een motivatie om je werk op een bepaalde manier te doen. Vaak op een manier die alleen goed is voor de baas.

Neem bijvoorbeeld de verplegers van Cordaan. Zij waren verplicht om, vanwege grote bezuinigingen, onder mensonterende omstandigheden voor hun patiënten te zorgen. Die bezuinigingen waren goed voor de winst, maar niet goed voor de patiënten.

Zouden verplegers het zelf zo hebben bedacht? Nee, want ze klaagden zelf ook bij de directie over de omstandigheden. Maar als je niet luistert naar je baas, kan je ontslagen worden. Dat maakt je positie vrij machteloos. Geld dient hier om mensen gehoorzaam te houden.

Of neem het enorme tekort aan personeel in de kinderopvang. Dat zou opgelost kunnen worden door personeel beter te betalen en zo meer mensen te trekken, maar dan wordt de kinderopvang minder winstgevend. Dat willen de ‘werkgevers’ niet.

Doordat werkers in de kinderopvang afhankelijk zijn van het geld van de baas, hebben ze geen keuze anders dan doorwerken. “Dan gaan ze toch iets anders doen!”, hoor ik men al zeggen. Maar dat is juist het probleem: we willen toch dat er mensen in de kinderopvang werken?

Voor wat voor werk je geld krijgt, heeft niets te maken met “nut” of “noodzaak”. Voor zaken van fundamenteel belang, zoals het opvoeden van kinderen of het verzorgen van familieleden, worden mensen helemaal niet betaald. Onderwijzers en verplegers krijgen heel weinig betaald.

De mensen die juist veel geld verdienen, zoals bankiers, financieel adviseurs en consultants, dragen juist weinig concreets bij aan de samenleving. Maar zij zijn juist wél nuttig voor de mensen die over de verdeling van geld gaan: bedrijfseigenaren en investeerders.

Juist door mensen de mogelijkheid te geven zelf hun werk in te richten, kunnen we al dit soort problemen voorkomen. De kwaliteit van zorg zou bijvoorbeeld enorm vooruit gaan. En ouders hoeven ook minder te werken, waardoor er minder kinderen naar de kinderopvang moeten.

Sterker nog: als geld niet meer dient om gehoorzaamheid van werkenden af te dwingen, kan je je afvragen of geld nog wel een nut dient. Als woonruimte, voeding en zorg gratis worden voorzien, waarom zou er dan nog geld nodig zijn in een samenleving? Zo’n samenleving is geldloos.

Onder kapitalisme probeer je zo veel mogelijk spullen te vergaren, omdat je ze misschien met winst kan verkopen. Maar in een geldloze samenleving is er niets te verkopen. Je hebt er niets aan om honderd blikken soep te verzamelen, het staat alleen in de weg. Waarom zou je het doen?

“Maar gaan er dan niet minder mensen werken?” Waarschijnlijk wel, en dat is ook het doel. Mensen moeten meer vrijheid krijgen om zelf hun leven in te richten, en dat betekent dat veel mensen zullen kiezen om niet voltijds te werken, en tijd doorbrengen met naasten. Dat is goed.

Dat wordt gecompenseerd doordat er meer mensen nuttige arbeid gaan doen. Veel mensen doen wat David Graeber “bullshit jobs” noemt: banen die niets productiefs bijdragen. Bijvoorbeeld banen die problemen oplossen die worden gecreëerd door onzinbanen.

In een samenleving waarbij iedereen krijgt naar behoefte, en werkt naar verlangen, komen er nog twee grote categorieën onzinbanen bij: de financiële tovenaars, en de hele “toezichthoudersmaatschappij”.

Zo werken er bijna 290.000 mensen in de financiële sector, terwijl er bijna 200.000 mensen in landbouw werken. Je kan dus een hele landbouwsector opzetten met de mensen die, als geld is afgeschaft, niet langer in de financiële sector hoeven te werken.

Hetzelfde geldt voor de toezichtsmaatschappij. Hoe veel mensen zijn er niet nodig om te zorgen dat geld zijn waarde behoudt? Kaartjescontroleurs in het openbaar vervoer, kassamedewerkers, parkeerwachters… Er bestaat een enorme industrie rond geld die niet meer nodig zal zijn.

Daarnaast zullen de mensen die het werk vrijwillig doen juist productiever worden. Als je meer te zeggen hebt over je eigen werk, en je kiest er vrijwillig voor, heb je veel meer motivatie om er ook écht wat van te maken. Die intrinsieke motivatie is veel sterker.

Bovendien kunnen we ook productie efficiënter inrichten. Op dit moment is er “overproductie”. In kapitalisme is het voordeliger om veel slechte producten te maken dan minder producten van goede kwaliteit. Daarom worden producten expres slechter gemaakt.

Dit zie je nog het meest in “fast fashion“. Kleding wordt gemaakt om een paar keer te dragen. Het is van slechte kwaliteit, en wordt onder slechte omstandigheden gemaakt. Terwijl: mijn favoriete trui is van mijn vader geweest, en is ouder dan ik.

We kunnen met dezelfde hoeveelheid arbeid ook producten maken die juist veel langer meegaan. Dan hoeven spullen ook minder vaak vervangen te worden, en hoeven we juist minder te produceren. Scheelt werk, en verbruikt ook nog eens minder grondstoffen.

Ook kunnen we dan stoppen met de vernietiging van producten waar niets mis mee is. Een gebruik in veel sectoren is dat producten (zoals kleding die uit de mode is, of dure horloges) worden vernietigd. Hierdoor kunnen prijzen kunstmatig hoog blijven.

“Maar wie gaat nog zwaar lichamelijk werk doen?” Wie het wil. Er zijn mensen te over die kostbare tijd en kostbaar geld besteden om in een sportschool op een loopband te lopen en gewichten te heffen. Alleen: in onze huidige samenleving wordt zwaar werk gezien als “low status”.

Zonder geldmaatschappij is dat taboe ook weg. Daarnaast kunnen we kijken naar hoe we werk automatiseren. Tot nu toe hebben kapitalisten bepaald welk werk door machines moet worden gedaan. Dat heeft geleid tot meer macht voor ‘werkgevers’.

Maar in een maatschappij zonder ‘werkgevers’, en zonder winstoogmerk, kunnen we automatisering anders vormgeven. Zo kunnen we gevaarlijk werk, zoals dat in riolen en rond stroomkabels, wellicht door robots laten doen. Dat is niet winstgevend, maar wel heel veilig.

Wie maakt die robots dan? Bedrijven! Alleen niet bedrijven zoals wij die kennen. In plaats van rigide, hiërarchische structuren zijn het georganiseerde samenwerkingsverbanden van mensen die naar een gemeenschappelijk doel werken. Deelname aan zo’n bedrijf is vrijwillig.

Daartegenover staat dan weer dat we ook werk kunnen de-automatiseren. Veel landbouwgrond is nu “monocultuur“, wat heel slecht is voor biodiversiteit. Monocultuur werkt goed voor machines en bespaart kosten, maar dat kan dus anders.

Zonder kapitalisme is er zelfs ruimte voor natuurherontwikkeling. Er zijn nu al mensen die actief werken aan het herstel van wilde natuur in Nederland en daarbuiten, maar er is weinig geld voor beschikbaar. En ook deze mensen moeten de huur betalen.

Zo wordt in Indonesië gewerkt aan het opnieuw opbouwen van koraalriffen. Dat is hard nodig, want door klimaatverandering en overbevissing worden koraalriffen met uitsterven bedreigd. We kunnen zo de schade die we hebben aangedaan repareren.

En de planeet is op nog veel meer manieren geholpen door vrije arbeid. Veel mensen werken in destructieve industrieën, zoals de gasindustrie in Groningen, Tata-steel of de houtkap in Brazilië, omdat ze het geld nodig hebben. Maar wat als ze het geld niet langer nodig hebben?

Natuurlijk lost vrije arbeid niet alles op. We blijven als mensheid tegen problemen aanlopen en nieuwe problemen ontdekken. Het is geen utopie waar we in terecht komen. Maar op dit moment verhindert kapitalisme ons om samen te werken om die problemen op te lossen.

Bedenk hoeveel arbeid er wereldwijd verloren gaat aan mensen die voor het geld de strijd aangaan met andere mensen. Advocaten, juristen (zoals ik), communicatie-experts, consultants, reclamebedrijven… Al dat werk gaat verloren aan de hebzucht van een kleine groep.

Bedenk: al deze mensen doen óók een beroep op voedsel, onderdak, kleding, onderwijs, en zorg, maar maken de wereld niet beter voor iedereen. Deze mensen vechten juist over wat er al is, wat anderen al hebben geproduceerd. Als wij allemaal stoppen, lijdt niemand honger of kou.

In conclusie: het is dus mogelijk om de wereld te laten draaien op vrije arbeid. Kapitalisme is niet alleen onmenselijk in de druk die het oplegt, maar het is ook nog eens extreem efficiënt en onnodig. Wie nu nog het kapitalisme steunt, moeten we vragen: waarom?

“Waarom vind je het acceptabel dat mensen gedwongen worden, onder dreiging van dakloosheid, honger en ziekte, om de bevelen op te volgen van een baas die alleen geobsedeerd is met winst?”

“Waarom vind je het okay dat er huurbazen zijn, die zelf het huis niet gebouwd hebben, maar wel dertig tot vijftig procent van iemands inkomen vragen, puur om in een huis te mogen wonen?”

“Waarom steun je een autocratisch economisch systeem in een wereld waar het mogelijk is om mensen in vrijheid te laten leven?”

Het antwoord op deze vragen is allemaal hetzelfde: een kleine groep kapitalisten wil ons allemaal voor hun karretje spannen.

En zelfs kapitalisten zijn gebaat bij een systeem van vrije arbeid. Als ze zo’n afkeer hebben van arbeids, hoeven ze niet eens te werken. Maar zo worden ze wel bevrijd van de constante strijd om geld en macht waar het kapitalisme hen toe verplicht. Wellicht kunnen ze een keer goed slapen.

Dit is de droom die we wat mij betreft nastreven. Vrije arbeid maakt iedereen op deze wereld vrijer, gelukkiger, en gezonder. Het geeft ons de vrijheid om voor onze medemens en de planeet te zorgen. Dat lijkt me het waard om voor te strijden.

Bo Salomons

(Dit artikel verscheen eerder als draadje op Twitter en op Bluesky.)