Rook en as: hoe opiumhandel het kapitalisme creëerde

De Indiase auteur Amitav Ghosh, die onlangs in Amsterdam de Erasmusprijs kreeg uitgekeerd, schreef na  De vloek van de nootmuskaat het boek Rook en as – De verborgen geschiedenissen van opium dat aan de hand van het gewas Papaver somniferum (*1) een beerput van ellende en winsthonger opentrekt.

Aan de wieg van het huidige financiële kapitalisme staat het imperialisme en het zich eigen maken van overzees grondgebied. Nadat de Spaanse en Portugese zeevaarders dat lukte in Zuid-Amerika met het zilver van Potosi, zorgde dat voor een ongekende geldstroom oostwaarts.

Na de Spanjaarden en Portugezen volgden de Nederlandse zeemacht met dat zich eigen maken van een gewas op de Indonesische archipel. Amitav Ghosh wees in zijn De vloek van de nootmuskaat hoe dat leidde tot de uitroeiing van de bevolking op de Banda-eilanden.

Na de Nederlanders werd het Britannia rules the waves. De Britse zeemacht verwierf het alleenrecht op het verhandelen van Chinese thee waarna de papaverteelt voor de winning van opium werd gemonopoliseerd. Dat gebeurde nadat de hoeveelheden zilver niet meer toereikend waren om thee relatief goedkoop aan te kopen om die vervolgens duur door te verkopen.

Winsthonger en verslaving

De Britse East India Company wist op slinkse wijze de opiumhandel door monopolisering winstgevend te maken. Halverwege zijn boek schrijft Amitav Ghosh daarover:

“De beweegredenen voor de koloniale opiumhandel werden geleverd door de ideologie van het vrije markt kapitalisme, zoals belichaamd in de doctrine van de vrije markt. Het was in naam van deze doctrine dat Groot-Brittannië beide oorlogen tegen China lanceerde in de negentiende eeuw. En het is zeker een feit dat de opiumhandel een belangrijke rol speelde bij het leggen van de fundamenten voor de gemondialiseerde wereldhandel zoals we die nu kennen.”

En hij vervolgt: “De Nederlanders creëerden in de zeventiende eeuw een sjabloon dat ervoor zorgde dat bijna alle Aziatische oorlogen voortaan een sterk narco-karakter zouden hebben tot op de dag van vandaag, inclusief de oorlogen in Vietnam en Afghanistan. Het opiummonopolie van de Verenigde Oost-Europese Compagnie (*2) (VOC) was een kip met gouden eieren voor Nederlandse ambtenaren en particuliere handelaren. Willem IV, Prins van Oranje (1711-1751), ontving zelf een aanzienlijk aantal aandelen waaruit hij en zijn nageslacht enorme winsten behaalden.”

Zo zien we door zijn ogen hoe veroveringszucht, roof en onderdrukking grote welvaart in westerse landen bracht. De ‘onzichtbare hand’ van de markt werd gebouwd op de rug van volkeren die men dom en arm hield.

Aanbod leidde tot vraag en afhankelijkheid. In het geval van narcotica leidde het bovendien tot verslaving. Via slinkse manieren wisten de Britten in de negentiende eeuw door opium grip op de Chinese bevolking te krijgen.

Oxycontin-pil/ Foto: Psihedelisto/Public Domain

Vanaf de tweede helft van de vorige eeuw kreeg opium als medicinale toepassing ook vat op de westerse wereld. Vooral het VS-bedrijf Perdue Pharma wordt door Ghosh op de korrel. Genomen. Het bedrijf patenteerde OxyContin, een op opium gebaseerde pijnstiller, die in 1996 werd uitgebracht. Artsen werden zonder dat zij het beseften ‘drugsdealers’, zo horen we uit de mond van Ghosh.

Privatisering en patentering

Ghosh vervolgt hoe markt en vrijhandel van staatsmacht overging in particuliere handen. Monopolisering en patentering zouden de bron van welvaart worden voor nog altijd zeer gerespecteerde families met veel politieke invloed.

Intussen weten we meer dan goed hoe zich dat heeft ontwikkeld. Zoals hij schrijft: “Het functioneren van dit systeem van zogenaamde vrije handel was sterk afhankelijk van slavernij, dwangarbeid, smokkel en zwarte handel”.

Voorafgaande aan de industriële revolutie werd in India in de tweede helft van de negentiende eeuw ongeveer tweehonderdduizend hectare met papaver ingezaaid wat zorgde voor arbeidsverschaffing aan “ruim een miljoen boerengezinnen, waarschijnlijk zo’n vijf tot zeven miljoen mensen in totaal”.

Opslagruimte in opiumfabriek in India. Tekening: Walter Stanhope Sherwill/Public Domain

Omdat China net als een aantal andere Aziatische landen beschouwd werd als “decadent en gedegenereerd, gesloten en achterlijk, het tegenovergestelde van alles wat de vooruitgang beloofde”, werd vol ingezet om Chinezen afhankelijk te maken van het roken van opium. Dat roken werd in Europa gezien als onverenigbaar met ‘vooruitgang’.

Door toedoen van de Chinese keizer Lin Zexu werd in 1839 de rem gezet op deze voor de Britse staat vitale handel. Hij vaardigde proclamaties uit waarin de opiumhandel verboden werd en eiste dat buitenlandse handelaren hun voorraad zouden inleveren. Het leverde 1.075.000 miljoen kilo opium op die vernietigd werd.

Zoals Ghosh uitwerkt, werd dat het casus belli voor de Eerste Opiumoorlog die in 1840 begon. Na twee jaar eindigde die met het Verdrag van Nanjing (*3) waarbij onder andere bepaald werd dat Hongkong als een kolonie werd afgestaan aan de Britten.

In Rook en as lezen we hoe koloniale handelspatronen de fundamenten legden voor het wereldimperium van de westerse mogendheden en voor de wereldhandel zoals we die vandaag kennen.

Het was een handel die na het genereren van enorme rijkdom voor de koloniale machten vrij baan gaf aan private ondernemingen. Die sporen van het verleden zijn nog altijd zichtbaar in conflicten en economische verhoudingen van vandaag.

Wat Ghosh in zijn boek wil benadrukken is dat de uitsluiting van de een de opmaat is voor de ander. We lezen daarover vooral in het voorlaatste hoofdstuk Parallellen waarin Ghosh illustreert dat er niets nieuws is onder de zon. “De opioïdencrisis is onder meer een parabel over het ontzagwekkende vermogen van de privé-industrie om openbare instellingen te ondermijnen.”

Onder het mom van beschaving brachten de Britten en de Amerikanen afhankelijkheid voort. We zagen die afhankelijkheid zich herhalen in het Midden-Oosten waar Bashar al Assad, de gevluchte president van Syrië, rijkdom verwierf door het op de markt brengen van Captagon(*4). Dat alles gevangen in een onderwereld van geweld, corruptie en ondoorgrondelijke politieke bondgenootschappen.

Amitav Ghosh schreef een omvattend boek vol met namen en verwijzingen. Misschien wel te omvattend wat de leesbaarheid niet ten goede komt, vind ik. Wat dat betreft is zijn boek De vloek van de nootmuskaat leesbaarder.

Amitav Ghosh. Rook en as – De verborgen geschiedenissen van opium. Atlas Contact, Amsterdam, 2024, 400 pp. ISBN 978 9045 0512 39

Notes (nvdr):

(*1) Somniferum (Latijn) = slaapverwekkend:

(*2) De VOC, opgericht in 1602, wordt beschouwd als de allereerste multinational in de geschiedenis. Ze had de rechten van een staat, zoals een eigen leger, militaire basissen en eigen munten in de gebieden die het controleerde.

(*3) China werd gedwongen 21 miljoen dollar te betalen als ‘schadevergoeding’ voor de dorr China verbrande voorraad opium (6 miljoen dollar), herstelbelastingen aan Groot-Brittannië voor de ‘schade’ die China had aangericht door zich daar tegen te verzetten (12 miljoen dollar) en achterstallige betalingen voor handel met de Britse kolonie India aan de prijzen die Groot-Brittannië bepaalde (3 miljoen dollar). Tevens werd China verplicht de baai en de haven van Hongkong af te staan aan Groot-Brittannië, een Britse annexatie die pas in 1997 werd opgeheven.

(*4) Captagon is een merknaam van fenetylline en amfetamine. Het bestrijdt vermoeidheid, slapeloosheid en aandachtsstoornissen. Het middel werd ondermeer massaal gebruikt doot studenten om langer wakker en alert te blijven tijdens de examenperiodes, met zware medische gevolgen achteraf. Sinds 1980 is het illegaal omdat het zwaar verslavend is. Het wordt nu vooral in het Midden-Oosten geproduceerd. Syrië is sinds de burgeroorlog de grootste producent, maar de drug wordt ook vervaardigd en gesmokkeld in Libanon, JordaniPe, Saoedi-Arabië, Irak, Turkije en de Verenigde Arabische Emiraten.