Mexicaanse lessen voor parlementair links

Begin juni kozen de Mexicanen Claudia Sheinbaum, voormalig burgemeester van Mexico-Stad, tot de eerste vrouwelijke president in de Mexicaanse geschiedenis. Met 61 procent van de stemmen behaalde zij een klinkende overwinning op haar conservatieve tegenstander Xóchitl Gálvez. Sheinbaum is lid van de slechts tien jaar oude Morena-partij (Movimiento de Regeneración Nacional, Beweging voor Nationale Vernieuwing), die ook de vorige president geleverd had. Zijwon de verkiezing omdat haar partij een algemeen sociaal beleid voerde, kiezers uit de arbeidersklasse respecteerde en sensationele rechtse verhalen in de media weerlegde.

Sheinbaum overtrof de laatste opiniepeilingen met zo’n tien tot vijftien procent en won van noord tot zuid Mexico, zowel in stedelijke gebieden als op het platteland, en in op één na alle deelstaten. Cruciaal is dat de coalitie waar Morena deel van uitmaakt ook een tweederde meerderheid in de Kamer van Afgevaardigden haalde en in de Senaat daar dicht genoeg in de buurt komt om vrijwel op eigen kracht grondwetswijzigingen door te kunnen voeren, zonder te hoeven onderhandelen met de oppositie.

56 Procent van de vrouwen koos voor Sheinbaum en 62 procent van de mannen, in strijd met het door de buitenlandse pers zo geliefde “machismo”-etiket. Ze won in alle leeftijdsgroepen, inkomenslagen en opleidingsniveaus; met grote marges bij mensen zonder opleiding of alleen basisonderwijs, maar ook bij de hoger opgeleiden, maar dan met een kleiner verschil. Ze wist zelfs 42 procent van de mensen die zichzelf rechts noemen op haar te laten stemmen.

“Allereerst de armen”

Hoe is het de coalitie waar Morena onderdeel van uitmaakt gelukt om haar geweldige overwinning van de presidentsverkiezing van 2018 te overtreffen? Gebruikmakend van de meerderheid in het parlement, nam de Morena-coalitie in de periode 2018-2024 een groot aantal arbeidersvriendelijke maatregelen. Zoals verhoging van de werkgeversbijdragen aan de pensioenfondsen, geheime vakbondsverkiezingen, verplichte onderhandelingen over contracten, verbod voor bedrijven om kerntaken uit te besteden, verhoging van winstdeling, minimumloon en arbeidsongeschiktheidsuitkeringen, en een verdubbeling van het aantal vakantiedagen. Hoewel veel van deze hervormingen op een laag niveau zijn begonnen en op zich niet voldoende zijn, waren het wel stapjes in de goede richting. Verder staat een forse verhoging van de pensioenen op stapel voor arbeiders met een laag inkomen. Door alle maatregelen namen de inkomsten van arbeiders ruim dertig procent meer toe dan de inflatie.

In tegenstelling tot de Amerikaanse Democraten, die het sinds de jaren tachtig niet meer over de armen hebben, koos de Morena-coalitie bij haar campagne tijdens de vorige presidentsverkiezing als slogan: “Por el bien de todos, primero los pobres” (Voor het welzijn van allen, allereerst de armen). Ze bracht dit na de verkiezing in de praktijk met bijvoorbeeld een ouderdomspensioen voor iedereen, studiebeurzen voor leerlingen van openbare scholen, uitkeringen voor werkende moeders, ondersteuning van boerenbedrijven met een programma voor het planten van bomen en aankoop van vee, en de aanleg van wegen in arme staten zoals Oaxaca, om werkgelegenheid te bieden aan lokale werkers.

Op het dieptepunt van de pandemie betekenden deze programma’s de redding voor de helft van het land die in de informele sector werkt. Volgens de Nationale Raad voor de Evaluatie van het Sociale Ontwikkelingsbeleid verminderde tussen 2018 en 2022 het aantal arme Mexicanen met ruim vijf miljoen.

“Er kan geen rijke regering zijn met een arme bevolking”

Om zich te verdedigen tegen de voortdurende aanvallen van de landelijke en buitenlandse rechtse media begon Morena-president López Obrador (2018-2024) zijn dagelijkse ochtendpersconferenties, bekend als de “mañaneras”. De uitzendingen, die twee tot drie uur duren, zijn een mix van informatie, debat, geschiedenisles en komedie. Het programma groeide al snel uit tot een social media-fenomeen, waarbij de president de top tien van Spaanstalige streamers haalde en jonge YouTubers met grote eigen platforms versloeg. Hoewel tegenstanders de mañaneras afschilderen als aanvallen op de vrije pers, is het in feite een ongelooflijk effectief communicatiemiddel. Bovendien was López Obrador met zijn regionale accent, kleurrijke uitspraken, vele reizen door het land en zijn lofzang op de geschiedenis, cultuur en keuken daarvan, als het ware de Mexicaan bij uitstek geworden.

De staat die Morena in 2018 erfde, was er een waarin een gouden kaste van agentschapshoofden, topbureaucraten en rechters zichzelf trakteerde op torenhoge salarissen en allerlei extra voordelen. Morena bestreed dit onrecht met de slogan “Er kan geen rijke regering zijn met een arm volk”. Zij voerde een ware kruistocht tegen de corruptie.

Niet de persoon, maar de beweging

In Mexico is een president niet herkiesbaar. Toen Morena in 2024 een presidentskandidaat moest kiezen, was dit niet eenvoudig. De jonge partij zou makkelijk uiteen kunnen vallen. Omdat interne verkiezingen Morena’s voorganger, de Partij van de Democratische Revolutie, hadden verscheurd, koos zij dit keer voor een selectie via opiniepeilingen onder Mexicanen in het algemeen. Sheinbaum was duidelijk de populairste van de vier kandidaten. Nummer twee, voormalig minister van Buitenlandse Zaken Marcelo Ebrard, beklaagde zich bitter en dreigde de partij te verlaten. Dankzij Sheinbaums diplomatieke optreden besloot hij hier vanaf te zien. (Hij is ondertussen benoemd tot minister van Economie in het nieuwe kabinet.)

Ondanks de bezorgdheid dat Sheinbaum niet “charismatisch” genoeg was om de presidentsverkiezing te winnen, lukte dit haar toch door een goed georganiseerde campagne, een reeks van beleidsvoorstellen die tot de verbeelding spraken en een druk reisschema. In debatten met haar belangrijkste rivaal, de conservatieve presidentskandidaat Xóchitl Gálvez, bleek ze diens aanvallen en beledigingen met een pokerface te weerstaan, om vervolgens terug te keren tot haar eigen betoog.

Sheinbaum maakte haar toehoorders duidelijk dat het niet zozeer om haar persoon gaat, maar dat ze een beweging vertegenwoordigt en dat haar regering een “segundo piso”, een tweede verdieping, zal bouwen bovenop de eerste van de populaire Morena president López Obrador. En ook dat ze speciale aandacht zal hebben voor alle Mexicaanse vrouwen. Ondertussen blijkt een meerderheid van de Mexicanen vertrouwen te hebben in de federale regering, tegenover nauwelijks een kwart in 2017. Vandaar dat het belangrijk is dat de nieuwe Morena-regering op dezelfde voet doorgaat als de vorige.

Dreigende krantenkoppen

Meteen na de verkiezingen kopte de New York Times: “Mexico’s linkse partijen hebben groots gewonnen. Investeerders maken zich zorgen”, en voegde er dreigend aan toe dat de peso de slechtste week had gehad sinds de pandemie. “Is de democratie in Mexico op sterven na dood?”, vroeg een verontrustte Fareed Zakaria zich op CNN af. Lila Abed van het Amerikaanse Wilson Center waarschuwde in Amerikaanse krant Politico dat “de democratie in Mexico aan het veranderen is in een systeem met één dominante, almachtige partij”. Zij voegde eraan toe: “Als Mexico geen democratie heeft, vergeet dan maar de samenwerking op het gebied van veiligheid, vergeet dan maar dat Amerikaanse firma’s opdrachten geven aan Mexico, want bedrijven zullen niet willen investeren in een land waar er geen onafhankelijk parlement en rechterlijke macht is, waar er geen duidelijke spelregels zijn.”

Maar de oude trucs lijken niet meer te werken zoals vroeger. Al vrij snel na de verkiezingen kalmeerden de aandelen beurzen en begon de peso zich weer te herstellen. Ook media lieten de zaak rusten. Tenminste voorlopig. Zodra de gevechten van de regering Sheinbaum beginnen over energie-soevereiniteit, migratie, het verbieden van genetisch gemanipuleerd maïs en het gevaarlijke landbouwgif glyfosaat of over het hervormen van het rechtssysteem, dan zullen de sensationele krantenkoppen terugkomen. Maar zoals ze begin juni lieten zien, maken de Mexicaanse kiezers zich voorlopig geen grote zorgen.

Kurt Hackbarth

Het oorspronkelijke artikel “Mexico’s Lessons for the International Left” verscheen in juli 2024 in Jacobin. Vertaling en bewerking: Jan Paul Smit.