Komt er een diepe crisis binnen de NAVO of juist een zachte landing?

(Foto: NAVO overleg in Estland 2023. Foto: Estonian Foreign Ministry, CC BY 2.0.)

De tweede regeerperiode van president Trump, die sinds eind januari president van de VS is, vormt een grote splijtzwam binnen de NAVO. Tijdens diens eerste regeerperiode constateerde de Franse president Macron al dat de NAVO “hersendood” was. Ook dat was een conclusie op basis van het Amerikaanse beleid.

De oorlog in Oekraïne leek een heropleving te betekenen voor de NAVO, maar loopt nu uit op grote verdeeldheid. Eind juni komt de hele NAVO-top bijeen in Den Haag, inclusief Trump, Macron, Erdogan en nog 29 andere regeringsleiders. Daar moet blijken of dit een tijdelijke vorm van verdeeldheid is of een diepe crisis.

De actualiteit van de oorlog in Oekraïne en de Amerikaanse pogingen deze te beëindigen, vallen samen met nieuwe eisen aan NAVO-lidstaten. Die moeten op grote schaal gaan militariseren, onder andere door hun defensie-uitgaven te verhogen tot 5 procent van het bruto binnenlands product. Daarmee raken NAVO-beleid en binnenlandse prioriteiten steeds meer met elkaar verweven.

Machtsspel in verschuivend wereldtoneel

De ontwikkelingen binnen de NAVO spelen zich af tegen de achtergrond van veranderende geopolitieke en economische machtsverhoudingen. De Amerikaanse regering probeert via hoge invoerheffingen de invloed van China te beperken. Tegelijk groeit de spanning tussen Europese NAVO-lidstaten en het nationalistische beleid van de VS. Een belangrijke vraag is wat er gebeurt wanneer de bevolking van NAVO-landen zich gaat verzetten tegen deze koers van militarisering.

Volgens het Amerikaanse Defense News zal de NAVO-top in Den Haag het toneel zijn van ingrijpende beslissingen. Het tijdschrift rekent op een zachte landing: een compromis waarbij Europese NAVO-landen niet alleen meer investeren in de wapenindustrie, maar ook meer militaire en geopolitieke verantwoordelijkheid op zich nemen. Dit zou kunnen leiden tot een evenwichtigere machtsverdeling tussen Europa en de VS binnen de NAVO.

De EU heeft inmiddels op de Amerikaanse eisen gereageerd door een Rearm EU programma op te stellen. De totale waarde van het in maart opgestelde programma is 800 miljard euro. Daarmee zouden de Europese NAVO-landen aan de norm van 3,5 procent kunnen voldoen. Inmiddels heeft de Europese Raad een regeling (Security Action for Europe, SAFE) goedgekeurd waarin de eerste 150 miljard van dit programma beschikbaar worden gesteld.

Dit is een forse last voor Europese burgers: terwijl de oorlog in Oekraïne voortduurt en de wapenwedloop toeneemt, dreigt Europa zelf ook een kernwapenmacht te worden.

De rol van Rutte: bewapening als prioriteit

Mark Rutte, de Nederlandse secretaris-generaal van de NAVO, heeft sinds zijn aantreden op 1 oktober 2024 de volledige nadruk gelegd op een groot bewapeningsprogramma. Daarachter gaan twee motieven schuil: het verloop van de oorlog in Oekraïne en de eisen die Trump stelde direct na diens verkiezingsoverwinning. Aanvankelijk werd uitgegaan van een eis van 3,5 procent, maar inmiddels is duidelijk dat Trump zelfs 5 procent eist.

Rutte stelde in zijn eerste toespraak dat we ons niet in een oorlogstijd bevinden, maar zeker ook niet in vrede. Daarom pleitte hij voor hogere defensie-uitgaven, ook als dat ten koste gaat van andere uitgaven zoals pensioenen, gezondheidszorg en sociale voorzieningen. Zijn redenering: om oorlog te voorkomen moeten we meer aan defensie uitgeven.

Tijdens voorbereidende bijeenkomsten van NAVO-ministers is gewerkt aan een tussenweg. Rutte stelde voor de vijf procent te splitsen in 3,5 procent voor directe defensiezaken en 1,5 procent voor civiele infrastructuur zoals ICT-beveiliging en transportvoorzieningen die militaire inzet vergemakkelijken. Dit voorstel zal centraal staan tijdens de top in Den Haag. Maar de bereidheid van lidstaten om hieraan te voldoen, zeker op termijn, is onzeker.

De oorlog in Oekraïne

De achtergrond voor deze crisis ligt bij de oorlog in Oekraïne en het sinds 2008 beloofde NAVO-lidmaatschap van dat land. Rusland beschouwt dit als bedreiging vanwege de mogelijke plaatsing van Amerikaanse wapens en afluistersystemen dicht bij haar grenzen.

Aangezien Oekraïne niet op de wens van het NAVO-lidmaatschap wil terugkomen, heeft Rusland op 24 februari 2022 de illegale aanvalsoorlog ingezet.

Al op 17 december 2021, twee maanden voor de aanval werd ingezet, heeft Rusland een aantal eisen aan de NAVO gesteld. Eén brief ging naar de NAVO, één brief naar de Amerikaanse regering. Daarin werden in totaal acht eisen gesteld met drie kernzaken: Oekraïne wordt geen lid van de NAVO, het Westen mag geen offensieve wapens plaatsen bij de grenzen van Rusland en NAVO-troepen en installaties die sinds 1997 in Oost-Europa zijn geplaatst moeten worden teruggetrokken naar West-Europa.

Hoewel er kort na de invasie een principeakkoord lag om de oorlog te beëindigen, werd dat nooit getekend. Vanaf april 2022 stelde de VS als doel Rusland militair uit te putten.

De NAVO ondersteunt Oekraïne via de Ukraine Defence Contact Group, een coalitie van circa vijftig landen. Hoewel Oekraïne geen NAVO-lid is, zijn de inspanningen ongekend. De Amerikaanse regering bepaalde echter grenzen aan de hulp: geen regime change in Rusland en een onderhandelde oplossing als einddoel. De huidige regering, Trump, heeft met dit beleid gebroken.

Militarisering en de grijze zone

De militaire steun aan Oekraïne leidde niet tot de gewenste doorbraak. De oorlog sleept zich voort. In 2024 sprak de Britse minister Shapps al van een “vooroorlogse tijd”. De Nederlandse minister Brekelmans omschreef de situatie als een “grijze zone”: geen oorlog, maar ook geen vrede. Tegelijk werd dit gebruikt om een grootschalig bewapeningsprogramma politiek te rechtvaardigen.

Nieuwe machtsblokken en Europese ambities

Naast Rusland en de NAVO zijn ook andere machten in beweging. Landen als India, Zuid-Afrika en Brazilië nemen een onafhankelijke positie in. Zij verwerpen zowel de Russische inval als het Westerse sanctiebeleid. Het gevolg is een multipolaire wereldorde die nog volop in ontwikkeling is.

Binnen Europa groeit tegelijkertijd de roep om een Europese defensie-identiteit, inclusief een Europees leger of zelfs een eigen kernwapenmacht. Dit komt bovenop de eisen van de VS en zorgt voor verdere druk op de overheidsbegrotingen in Europese landen. De vraag is of dit leidt tot meer zelfstandigheid of tot nieuwe afhankelijkheden.

De bevolking als vergeten factor

Temidden van dit machtsspel is één partij opvallend afwezig: de bevolking van de NAVO-landen. Terwijl ongekende budgetten naar defensie gaan, wordt de maatschappelijke impact steeds zichtbaarder. De vraag rijst of de bevolking deze koers blijft accepteren, of dat er ruimte ontstaat voor een nieuwe vredesbeweging.

Op 21 juni vindt in Den Haag een Tegentop plaats. Daar spreken experts en activisten over zestien actuele thema’s. Een dag later, op 22 juni, volgt een demonstratie onder de leus “Protest voor vrede en rechtvaardigheid”. De Nederlandse vredesbeweging roept geestverwanten in heel Europa op zich hierbij aan te sluiten.

Als de NAVO een zachte landing wil maken, is vredespolitiek de enige weg en bewapening uitgesloten. Anders rest een diepe crisis.

Guido van Leemput is mede-organisator van Tegentop Den Haag en lid van de Nieuwe Vredesbeweging in Nederland.

Dit artikel is onderdeel van ons dossier ‘Militarisering in Europa’.